आधा घट्यो राष्ट्र बैंकको नाफा

रमेश घिमिरे
नेपाल राष्ट्र बैंकले विदेशी मुद्राबाट गर्ने आम्दानी गत वर्ष करिब ५० प्रतिशत घटेको छ । विश्व आर्थिक मन्दीका कारण विकसित मुलुकका बैंकले ब्याजदर घटाएपछि राष्ट्र बैंकको आम्दानी पनि घटेको हो ।
राष्ट्र बैंकको मुख्य आम्दानी स्रोत विदेशी बैंकमा राखेको निक्षेपबाट प्राप्त हुने ब्याज हो । कुल सञ्चालन आम्दानीको करिब ९५ प्रतिशत विदेशमा गरिएको लगानीबाट आर्जन हुन्छ । अपरिस्कृत वित्तीय विवरण- अनुसार आर्थिक वर्ष ०६५/६६ मा राष्ट्र बैंकले विदेशी मुद्राको ब्याजबाट ३ अर्ब ४८ करोड रुपैयाँ आम्दानी गरेको छ । अघिल्लो आर्थिक वर्ष राष्ट्र बैंकले त्यस्तो आम्दानी ५ अर्ब ६२ करोड २४ लाख रुपैयाँबराबर गरेको थियो । चालू आर्थिक वर्ष ०६६/६७ मा वैदेशिक मुद्रा लगानीबाट १ अर्ब २४ करोड रुपैयाँ आम्दानी हुने प्रक्षेपण गरिएको छ ।
राष्ट्र बैंकले आफूसँग भएको विदेशी मुद्रा विभिन्न देशका बैंकमा बचत गरी ब्याज आम्दानी गर्छ । कुल लगानीमध्ये ५० देखि ७५ प्रतिशत अमेरिकी डलरमा गर्नुपर्ने व्यवस्था छ । यसैगरी, भारतमा कुल लगानीको ५ प्रतिशत मात्र लगानी गर्न सकिन्छ । राष्ट्र बैंकले अस्ट्र्र्र्रेलियन डलर, युरो, पाउन्डलगायतका विदेशी मुद्रा पनि लगानी गर्छ ।
राष्ट्र बैंकले तोकिएको लगानी अनुपात कायम गरी बढी ब्याज प्राप्त हुने मुलुकमा लगानी गर्ने गर्छ । अमेरिकी बैंकमा पर्याप्त बचत नभई विश्वभर आयात-निर्यातलगायत भुक्तानी र असुली गर्न नसकिने भएकाले राष्ट्र बैंकले अमेरिकी डलरमा बढी बचत गर्ने गर्छ । विश्व आर्थिक मन्दी र अमेरिकी डलरको अवमूल्यनका कारण केही वर्षदेखि अरू देशको तुलनामा अमेरिकामा ब्याज न्यून हुँदै गएको छ ।
राष्ट्र बैंकले वाषिर्क खुद मुनाफाका आधारमा कर्मचारीलाई बोनस वितरण गर्नेगर्छ । सञ्चालक समितिले नाफाको केही अंश कर्मचारी कल्याण कोषमा राख्ने निर्णय गरेपछि कोषबाट कर्मचारीलाई बोनस वितरण गरिन्छ । विगतमा कर्मचारीले ७ महिनाबराबर बोनस पाएकामा यस वर्ष बोनस घट्ने र अर्काे वर्ष अझ घट्ने तथ्यांकले देखाएको छ । विदेशी मुद्रा लगानीका अलावा राष्ट्र बैंकले लाइसेन्स शुल्क, जरिवाना, ऋणपत्र बिक्रीको कमिसन, नेपाली मुद्रा लगानी आदि स्रोतबाट पनि आम्दानी गर्ने गर्छ ।

लगानी नीति फेरिने
राष्ट्र बैंकले वैदेशिक मुद्रा लगानी निर्देशिका संशोधन गर्ने भएको छ । आर्थिक मन्दीका कारण अमेरिकामा ब्याजदर उल्लेख्य ह्रास भएकोले अन्य मुद्रामा लगानी बढाउन निर्देशिका संशोधन गर्न लागिएको हो ।
हाल डलर र भारुबाहेक अन्य मुद्रामा लगानी गर्दा एउटा मुद्राको हिस्सा १० प्रतिशतभन्दा बढी हुन नहुने व्यवस्था छ । नाफा हुने ठाउँमा लगानी बढाउन राष्ट्र बैंकले निर्देशिका संशोधन गर्न लागेको हो । डलरको लगानी सीमालाई घटाएर भारु र अन्य मुद्रामा गरिने लगानीको हिस्सालाई बढाउने प्रस्ताव गरिएको छ ।
 लगानी समितिले संशोधन प्रस्तावलाई सञ्चालक समितिमा पेस गरेको छ । यसअघि एउटा बैठकमा छलफल भइसकेको यस प्रस्ताव आगामी बैठकले पारित गर्ने सम्भावना रहेको एक अधिकारीले जानकारी दिए ।
(नयाँ पत्रिका दैनिक १७ मंसिर २०६५ मा प्रकाशित)

आसिकुडा भनेको के हो

(नयाँ पत्रिका दैनिक ८ मंसिर, २०६६ मा विष्णु पोखरेलद्वारा पे्रसित समाचारको अंश)

अर्थसम्बन्धी दक्षिण अपिकी राष्ट्रहरूको संगठन (इकोवास) ले सन् १९८१ मा संयुक्तराष्ट्र संघीय व्यापार तथा विकास सम्मेलन (अन्टार्ड्र) मा आसिकुडासम्बन्धी प्रस्ताव राखेपछि भन्सार आधुनिकीकरणसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय बहस सुरु भएको थियो । अन्टार्ड्रको जेनेभामा भएको सम्मेलनपश्चात् सन् १९९७ देखि आसिकुडा कार्यान्वयनमा आएको थियो ।

अन्टाड्रको जेनेभा सम्मेलनले आसिकुडा सफ्टवेयर निर्माण गरेको थियो । युनिक्स र डसजस्ता कम्प्युटर अपरेटिङ सिस्टम एवं आरडिएमबिएस सफ्टवेयरमार्फत भन्सार जाँचपासको व्यवस्था गर्न सकिने प्रणालीलाई नै अन्टार्ड्रले आसिकुडाको रूपमा परिभाषित गरेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय गुणस्तर संगठन आइएसो र विश्व भन्सार संघले आसिकुडाले मापदण्ड र संकेत निर्माण गरेका हुन्, जसलाई विश्व भन्सार संघका सदस्य भन्सारहरूले मान्यता दिएका छन् । नेपालको भन्सारलाई पनि अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डमा पुर्‍याउन आसिकुडाको पूर्ण कार्यान्वयन हुनुपर्ने आवश्यकता औल्याउँदै आइएको छ ।

दोलखास्थित म्याग्नेसाइटको दूरदशा

(नयाँ पत्रिका दैनिकमा ७ मंसिर, २०६६ मा प्रकाशित)

लक्ष्मण खड्का/दोलखा 

जिल्लास्थित लाकुरीडाँडाको खरीढुंगामा रहेको नेपाल ओरियन्ट म्याग्नेसाइट खानी २९ वर्षसम्म नमुना परीक्षणका नाममा सञ्चालन भइरहेको छ । लामो अवधिसम्म पनि खानीबाट निकालिएको म्याग्नेसाइट गुणस्तरबारे सम्बन्धित निकायको बेवास्ताका कारण सो अवस्था देखिएको हो ।

दोलखाको लाकुरीडाँडा गाविसस्थित खरीढुंगामा रहेको म्याग्नेसाइट खानी ३६ वर्ष पहिले पत्ता लागेको थियो । २०३६ असारमा स्थापना भएको नेपाल ओरियन्ट म्याग्नेसाइट प्रालिलाई सरकारले नमुना परीक्ष्ाणका लागि स्वीकृति दिएको थियो । ६० करोड लागतमा स्थापना गरिएको उद्योगमा सरकारको ७५ प्रतिशत, भारतीय कम्पनी उडिसा इन्डस्टि्रजको १२ दशमलब ५ प्रतिशत र उद्योगी मोहनगोपाल खेतानको १२ दशमलब ५ प्रतिशत लगानी रहेको थियो । करिब ६ सय रोपनीको जग्गाको लालपुर्जा रहेको कम्पनीले चार हजार रोपनी क्षेत्रफलबाट अव्यवस्थित रूपमा म्याग्नेसाइट र खरी निकालिरहेको छ । खनिज पदार्थ उत्खनन गर्दा निस्किएको माटो जताभावी फ्याँक्दा भू-क्षय भई खानी आसपासका सयौं जनता प्रभावित बन्न थालेका छन् ।

कम्पनीले पछिल्लो अवधिमा अधिग्रहण गरेको जमिनको जग्गाधनीले अहिलेसम्म मुआब्जा पाएका छैनन् । खानीपीडित सरोकार समितिका अध्यक्ष्ा वेदबहादुर केसीका अनुसार उद्योग स्थापना हुनुपूर्व खरीढुंगामा बसोबास गर्दै आएका ७० घर-परिवारको ६ सय रोपनी जग्गाको प्रतिरोपनी २५ सयका दरले मुआब्जा दिइएको थियो । पछि अधिग्रहण गरिएको ३४ सय रोपनी जग्गाको अहिलेसम्म मुआब्जा नपाएको स्थानीयवासी बताउँछन् । बहुमूल्य खनिज पदार्थ रहेको जग्गा उद्योगलाई कबाडी मूल्यमा दिएका गाउँले भने बर्षेनि समस्यामा परेका छन् । घरजग्गा उद्योगलाई दिएर खानीभन्दा केही तल बसोबास गरेका स्थानीयवासी भू-क्षयका कारण समस्यामा परेका हुन् । खानीबाट निकालिएको माटो बगेर खेतीयोग्य जमिन पुरिनुका साथै पहिरोका कारण कतिपय घरपरिवार विस्थापित भएका छन् । म्याग्नेसाइट खानीबाट दोलखाको लाकुरीडाँडा गाविसका ७, बोच गाविसको १, मागापौवा गाविसका चार र भीमेश्वर नगरपालिकाका ५ वडा त

ओरियन्ट म्याग्नेसाइट

था सिन्धुपाल्चोकको जेठल गाविसका जनता प्रभावित हुन पुगेका छन् । स्थानीय नजरमान तमाङ भन्छन्, 'उद्योग चलेपछि स्वास्थ्य, शिक्षा र रोजगारी आशामा जग्गा दिए पनि सहमतिअनुरूप काम भएन ।'

खरीढुंगाको ओरियन्ट म्याग्नेसाइट खानी दक्षिण एसियाकै दोस्रो ठूलो मानिन्छ । दुई हजार सेल्सियसभन्दा बढी ताप खपत गर्न सक्ने क्षमताको म्याग्नेसाइट विदेशमा उच्च माग छ । छिमेकी भारत, चीन, अमेरिका, बेलायतमा यसको माग उच्च रहेको छ । यद्यपि सरकारले खानीको समुचित प्रयोग गरी आर्थिक लाभ लिन सकेको छैन । दोलखा उद्योग वाणिज्य संघका अध्यक्ष रामेश्वर मानन्धर व्यवस्थित तरिकाले खानी सञ्चालन गरे दसौं हजारले रोजगारी पाउने र मुलुककै अर्थतन्त्रमा टेवा पुग्ने बताउँछन् । ठूला-ठूला आणविक भट्टी निर्माण गर्न, फलामको आकार निर्माण, क्यासटियल, स्टिल आदि बनाउने काममा म्याग्नेसाइटको प्रयोग गरिन्छ । विज्ञहरूका अनुसार एक टन स्टिल निर्माण गर्न एक किलो म्याग्नेसाइटको आवश्यक पर्छ ।

स्थानीयवासीका अनुसार ०५८ सम्म खानीबाट म्याग्नेसाइट निकालिएको थियो । सो अवधिमा हजारौं टन म्याग्नेसाइट र सोही परिणामको खरी उत्खनन गरी नमुना परीक्ष्ाणकै नाममा विदेश निर्यात गरिएको सरोकार समितिका अध्यक्ष केसीको दाबी छ । अझै पनि खानीमा एक सय ८० मिलियन टन म्याग्नेसाइट डिपोजिट रहेको अनुसन्धानकर्ताले बताएका छन् । सरकारले कम्पनीलाई खरी र म्याग्नेसाइट उत्खनन गर्ने अधिकार दिएको छ । सोहीबमोजिम निजी लगानीकर्ता मोहनगोपाल खेतानले खरी उत्खनन गरेर निर्यात गर्ने गरेका छन् । रुग्ण उद्योग सञ्च्ाालनका लागि दोलखाका राजनीतिक दल तथा स्थानीयवासीले पटक-पटक उद्योग मन्त्रालयको ध्यानाकर्षण गराउँदै आए पनि अहिलेसम्म सुनुवाइ भएको छैन ।

सरकारले ०५९ सालमा रुग्ण उद्याेग घोषणा गरेको नेपाल ओरियन्ट म्याग्नेसाइट कम्पनीमा हाल ६० जना कर्मचारी कार्यरत छन् । खानी क्षेत्रमा निर्माण गरिएका भौतिक संरचना बेवारिसे अवस्थामा छन् । २०४२ मा करिब ६ करोडको लागतमा खरीढुंगादेखि सिन्धुपाल्चोकको लामोसाँघुसम्म निर्माण गरिएको रोप-वे एक साता पनि सञ्चालन नभई बन्द भएको थियो । करोडौंका सामान खिया लागेर बिगि्रएका अवस्थामा छन् । खानी परिसरमा ४ डोजर, १२ टि्रपर र होल खोप्ने ३ वटा मेसिन अलपत्र अवस्थामा छन् । उद्योगका भौतिक संरचनामध्ये एक नम्बर कोलोनीमा रहेका भवन सेनाको सेयर गणले कब्जा जमाएर बसेको छ ।

उद्योगमा सरकारको मात्र करोडांै लगानी भइसके पनि २९ वर्षसम्म परीक्षणको नाममा मात्र उद्योग सञ्चालनमा छ । खेतानले म्याग्नेसाइटको सट्टामा खरी उत्खनन गरेर भारतसम्म निर्यात गर्दै आए पनि जिविसलाई तिर्नुपर्ने करसमेत तिरका छैनन् । खानी सञ्चालक समितिका सचिव कविन ढुंगेलले कम्पनीका ६० कर्मचारीलाई तलबभत्ता खुवाउनका लागि पनि खरी उत्खनन गरेको दाबी गरे ।

दसैंमा भुल्न नहुने कुराहरु :

1. First- Shri Shailputri Devi Second- Shri Brahamcharini Devi Third- Shri Chitraghanta Devi Fourth- Shri Kushmanda Devi Fifth- Shri Skand Mata Devi Sixth- Shri Katyani Devi Seventh- Shri Kaalratri Devi Eighth- Shri Maha Gauri Devi Ninth- Shri Siddhidatri Devi


2. प्रथमं शैलपुत्री च द्वितीय ब्रहमचारिणी। तृतीयं चन्द्रघण्टेती कृष्माण्डेति चतुर्थक्रम्।। पंचमं स्कन्दमातेति षष्ठं कात्यायनीति च। सप्तमं कालरात्रीति महागौरीति चास्टमम्।। नवमं सिद्धिदात्री च नवदुर्गा प्रकीर्तिता:।।

3. हजुरको घरमा धमिरा परोस्, प्रेममा बिछोड होस्, ज्यान सुकेर मुरली होस्, ब्यागमा एक सुक्का नहोस्, मनमा अशािन्त छाओस्, खानामा िझंगा परोस्, निन्द्रा नलागोस्, आँखा फुटोस्, कान बैरो होस्, ग्रलफेन्ड पोइला जाओस्, ब्याइफैन्डले सौता ल्याओस्,… सधै कलह छाओस्, किरा परेर मर्न प…रोस्, भनेर भन्ने हजुरको शत्रुको सत्यनाश होस्Read More

4. प्रचण्ड झैँ गफाडी नहुनु, गिरिजा झैँ घमण्डी नहुनु, माधव नेपाल झैँ दोधारे नहुनु, शेर बहादुर झैँ अनाडी नहुनु, सुर्य बहादुर झैँ सैतान नहुनु, ज्ञानेन्द्र झैँ लाचारि नहुनु, फोरम झैँ बिखण्डन कारी नहुनु, यहि छ मेरो भावना, गणतान्त्रिक नेपालको विजया दशमीको हार…्दिक मङ्गलमय शुभकामना

5. आयु द्रोणसुते, श्रीयं दशरथे, शत्रुक्षयंराघवे ऐश्वर्यं नहुषे, गतिश्च पवने, मानं च दुर्योधने । सौर्यं शान्तनवे, बलं हलधरे सत्यं च कुन्तिसुते विज्ञानं विदुरे भवतु भवतां,कीर्तिश्च नारायणे ।।

6. जयन्ती मङ्गलाकाली भद्रकाली कपालिनी।दुर्गा क्षमा शिवा धात्री स्वाहा स्वधानमोऽस्तुते॥

के हो क्लिन फिड ?

क्लिन फिड र विज्ञापन कारोबार

रमेश घिमिरे

३ मंसिर २०६६

आम्दानीको स्रोतको आधारमा टेलिभिजन च्यानल दुई तरिकाले प्रसारण हुन्छन् । एउटा क्लिन फिड अर्थात विज्ञापनरहित र अर्काे एडभरटाइज्ड फिड अर्थात विज्ञापनसहित । विज्ञापनसहित प्रसारण गरिने टिभी हेर्न दर्शकले शुल्क तिर्नु पर्दैन संचालकले विज्ञापनबाट आम्दानी गर्छन् । विज्ञापनरहित टिभी हेर्न मात्र दर्शकले शुल्क तिर्नुपर्छ दर्शक संचालकको आम्दानी स्रोत हुन् ।

विदेशी च्यानललाई सरकारले दुई वर्गमा बाँडी छुट्टाछुट्टै फिडमार्फत डाउनिलंक हुन अनुमति दिन्छ । विज्ञापनसहित प्रसारण हुने विदेशी च्यानललाई सम्बन्धित मुलुकले चर्काे शुल्क लगाउँछ । सो च्यानल जुन देशबाट प्रसारित भयो त्यहाँको सरकारले विज्ञापनबापत कर पाउँछ च्यानलले बढी दर्शकमाझ पुगेको भनेर विज्ञापनदाताबाट बढी शुल्क लिन्छ तर सम्बन्धित मुलुकले त्यसबापतको फाइदा पाएको हुँदैन । त्यसैले डाउनिलंक भएको मुलुकको सरकारले चर्काे शुल्क असुल गर्छ । यदि विज्ञापनबाहेक प्रसारण गर्ने हो भने सम्बन्धित मुलुकले निःशुल्क वा थोरै शुल्कमा प्रवेश दिन्छन् र उपभोक्ताले तिरेको शुल्कबाट विदेशी च्यानलले आम्दानी गर्छन् । यस्तो व्यवस्था छिमेकी भारत श्रीलंका बंगलादेश भुटान चीनसहित विश्वका धेरै मुलुकमा रहेको छ ।

भारतमा विदेशी च्यानलले प्रवेश पाउन सुरुको वर्ष २० लाख भारुसम्म खर्चनुपर्छ । त्यसपछि हरेक वर्ष करिब १० लाख नविकरण शुल्क तिर्नुपर्छ । विदेशी च्यानलको प्रवेश अन्य देशका लागि आम्दानीको एउटा स्रोत हो । च्यानल पनि व्यापारिक माध्यम हुन् तिनले जति देशमा प्रवेश पाए उनीहरुको व्यापार त्यत्ति फस्टाएको मानिन्छ । नेपालमा भने हालसम्म विदेशी च्यानल प्रसारण हुँदा नेपालले केही प्राप्त नगरी विदेशी च्यानललाई शुल्क बुझाउँदै आएको छ ।

सरकारले प्रसारण नियमावलीमा संशोधन गरेर पहिलो पटक विदेशी च्यानलले सरकारसँग अनुमति लिएर मात्र डाउनिलंक हुन पाउने व्यवस्था गर्न लागेको छ । प्रस्तावित नियामवलीमा क्लिन फिडको व्यवस्था पनि गरिएको छ । नेपाली टिभी संचालक र विज्ञापन उत्पादक तथा एजेन्सीले चार वर्षदेखि माग गर्दै आएको व्यवस्था सरकारले सुरु गर्न लागेको छ । संचारमन्त्रालयले संशोधन मस्यौदा पेश गरी मन्त्रिपरिषद्मा पठाएकोमा अहिले मन्त्रिपरिषद्को विधेयक समितिमा सो विचाराधीन छ । तर संशोधनमा अन्तर्राष्ट्रिय प्रचलनअुनसार व्यवस्था गरिएको छैन । सुरुवात भएकोले अहिले सामान्य नियन्त्रणको व्यवस्था मात्र गर्न लागिएको संचार मन्त्रालयको भनाइ छ । विदेशी च्यानललाई दुई वर्गमा बाँडी निःशुल्क च्यानल अर्थात एडभरटाइजमेन्ट फिडलाई वार्षिक ५० हजार र पे च्यानल अर्थात क्लिन फिडलाई वार्षिक २५ हजार शुल्क लिएर अनुमति दिने प्रस्ताव मन्त्रालयले गरेकेा छ । सरकारले ढिला गरी लागू गर्न लागेको नयाँ व्यवस्था पर्याप्त नभए पनि सुरुवात भएपछि क्रमशः विकास हुँदै जाने अपेक्षा गर्न सकिन्छ । हाल नेपालमा पाँच वटा विज्ञापनरहित र करिब ७० वटा विज्ञापनसहितका टेलिभिजन प्रसारण हुन्छन् । त्यसमा अधिकांश भारतीय छन् ।

भारतमा सरकारले सबै उद्योगलाई १० प्रतिशत विज्ञापन कर लगाएको छ । कूल खर्चको १० प्रतिशत सरकारले अगि्रम कर लिन्छ सो बराबर कम्पनीले संचारमाध्यममा विज्ञापन गरेपछि सरकारले कर फिर्ता दिन्छ । त्यो नियमअनुसार नेपालमा बिक्री हुने भारतीय सामानले नेपालमा पनि सोही अनुपातमा विज्ञापन गर्नुपर्ने बाध्यता नेपाल सरकारले सिर्जना गर्न सक्छ । तर हालसम्म नेपाली उपभोक्ताले विज्ञापन खर्चसहितको मूल्य तिरे पनि नेपालले त्यसबापत केही पाएको छैन । नेपालमा पैसा तिरेर हेरिने भारतीय च्यानलमा आएका विज्ञापनले गर्दा नेपालमा भारतीय सामानको बिक्री भइरहेको छ । यद्यपि विज्ञापनसहितका केही च्यानल निःशुल्क पनि उपलब्ध छन् ।

क्लिन फिडको व्यवस्था गरेपछि नेपाली टेलिभिजनमा विज्ञापन कारोबार ५० प्रतिशत वृद्धि हुने नेपाल विज्ञापन संघको अनुमान छ । हाल टिभीमा वार्षिक ९० करोडको विज्ञापन हुन्छ । विदेशी च्यानल नेपालमा विज्ञापनरहित आउन थालेपछि अन्तर्राष्ट्रिय ब्रान्डले नेपालमा विज्ञापन गर्नुपर्ने भए नेपाली टिभीमार्फत छुट्टै विज्ञापन प्रसारण गर्नुपर्ने हुन्छ । जसले गर्दा नेपाली टिभी च्यानलले विज्ञापन पाउँछन् ।

क्लिन फिडको व्यवस्था लागू गर्नुअघि अनधिकृत डाइरेक्ट िलंक टु होम अर्थात डिटिएचको समस्या समाधान गर्न जरुरी छ । हाल नेपालमा आठ वटा भारतीय डिटिएच प्रयोग भइरहेका छन् । सरकारले एडभरटाइजमेन्ट फिडलाई महँगो शुल्क लगायो भने उपभोक्ताले पनि टिभी हेरे बापत महँगो शुल्क तिर्नुपर्ने हुन्छ । त्यस्तै क्लिनफिड प्रसारण गर्नुपर्ने भएपछि कुनै च्यानलले नेपालमा प्रसारण नगर्न पनि सक्छ । यस्तो अवस्थामा अनधिकृत भारतीय डिटिएचको प्रयोग झन् बढ्छ र वैधानिक रुपले विदेशी च्यानल प्रसारण गर्दै आएका स्थानीय वितरक नोक्सानमा पर्न जान्छन् ।

नेपाल बैंकको पुँजीकोष बढाउने विकल्प

(नेपाल बैंक लिमिटेडको ७३ औं वार्षिकोत्सवमा कात्तिक २९ गते बैंक प्राङ्गण, न्युरोडमा)
नेपाल राष्ट्र बैंकका गभर्नर विजयनाथ भट्टराई ः

नेपाल बैंक लिमिटेडको पुँजीकोष ५ अर्ब २५ करोड ऋणात्मक रहेको छ । राष्ट्र बैंकले तोकेको मापदण्ड पूरा हुन बैंकको पुँजी ८ अर्ब ८७ करोड थप गर्नुपर्छ । गत भदौसम्म बैंकको पुँजीकोष १४।५४ प्रतिशत ऋणात्मक रहेको छ । बैंकको चुक्ता पुँजी ३८ करोड रुपैयाँ रहेको छ ।

राष्ट्र बैंकले विद्यमान सेयरधनीले थप लगानी गर्ने नयाँ सेयरधनी थप्ने वा रणनैतिक लगानी साझेदार सामेल गराउने तीन विकल्प सरकारलाई सिफारिश गरेको छ । यस विषयमा गम्भीर छलफल भइरहेको छ । हालसम्म कुन विकल्प लागू गर्ने टुंगो नभए पनि छिट्टै निर्णयमा पुगिने छ ।
नेपाल बैंक करिब ७ वर्षदेखि विश्व बैंकसहित दाताको वित्तीय सहयोगमा संचालित वित्तीय क्षेत्र सुधार परियोजनाअन्तर्गत सुधार प्रकि्रयामा रहेको छ । प्राविधिक सुधारको कार्यक्रम डिसेम्बर २०११ सम्म रहेको छ ।
पाँच वर्ष विदेशी व्यवस्थापनबाट संचालन भएको नेपाल बैंक दुई वर्षअघिदेखि राष्ट्र बैंकले नेपाली व्यवस्थापकबाट संचालन गरिरहेको छ । गत माघदेखि व्यावसायिक व्यवस्थापन नियुक्त गर्न राष्ट्र बैंकले पहल गरे पनि हालसम्म सफल हुन सकेको छैन । सुधार परियोजनाका लागि वित्तीय सहयोग गर्ने दातृ संस्थाले तोकेका आधारहरुमा टेकेर व्यवस्थापन समितिको छनौट गर्नुपर्ने विधिगत बाध्यता हामीसँग छ ।
वित्तीय सुधार कार्यक्रमअन्तर्गत हालसम्म नेपाल बैंकमा कर्मचारी अवकाश योजनासहित २ अर्ब ५५ करोड खर्च भएको छ । हालसम्म बैंकको वित्तीय सूचक सुधार भए पनि सुधारको गति अपेक्षा गरेभन्दा ढिलो भएको छ । डिसेम्बर २०११ अघि नै परियोजनाले राखेको लक्ष्य प्राप्त गर्न नसके दातृ संस्थाको नजरमा नेपालीको कार्य सम्पादन क्षमता कमजोर सावित हुनेछ । त्यस्तो अवस्था रहेमा नेपाल बैंकको अन्योल कायमै रहनेछ ।
आशातीत सफल नदेखिएकाले नेपाल बैंकको सम्बन्धमा स्पष्ट दिशानिर्देशको खाँचो रहेको छ ।
सुधार कार्यक्रमपछि निस्कृय कर्जा ८८ प्रतिशतले घटेको छ । पछिल्ला वर्षमा बैंकले मुनाफा आर्जन गर्दै आएको भए पनि संचालन मुनाफाले एकरुपता र निरन्तरता कायम गर्न सकेको छैन ।

बैंकको कूल खर्चमा कर्मचारी खर्च उच्च रहेको छ । कर्मचारी खर्च कूल खर्चको ६२.७८ प्रतिशत छ भने कूल आम्दानीको ४६.०४ प्रतिशत कर्मचारीका लागि खर्च भएको छ ।

Ven.Gangodawila Chandima

Sanskrit Subhasitas (Aphorisms)

 1.श्लोकार्धेन प्रवक्ष्यामि यदुक्तं ग्रन्थकोटिभिः ।
   परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम् ॥
What is stated by cores of volumes, I shall present by half a stanza -
'doing good to others is for merit and causing pain to others is for sin.'

2.उद्यमेनैव सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथै: ।
   न  हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगा: ॥
Only with industry and effort are works done.
Animals never themselve enter lion's mouth.
3.अयं निज: परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।
   उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥
He is mine and he is other, is the thought that narrow minded people have.
For nobel people, entire world is family.
4.सदयं हृदयं यस्य भाषितं सत्यभूषितम् ।
   कायः परहिते यस्य कलिस्तस्य करोति किम् ॥
What harm can Kalipurusa do to him whose heart is full of kindness, whose speech is adorned with truth and whose body is for the good of others.
5.न कश्चिदपि जानाति
  किं कस्य श्वो भविष्यति ।
  अतः श्वः करणीयानि
  कुर्यादद्धैव वुद्धिमान् ॥
No one knows what will happen tomorrow.
So, wise people do today what should be done tommorow.
6.आचार्यात् पादमादते पादं शिष्यः स्वमेधया ।
   पादं सब्रह्मचारिभ्यः पादं कालक्रमेण च ॥
A student learns a quarter from teacher, a quarter from own intelligence, a quarter from fellow students, and the rest in course of time.
7.उपकारिषु यः साधुः सधुत्वे तस्य को गुणः ।
   अपकारिषु यः साधुः स साधुरिति कीर्तितः ॥
If one does good to those who do good, what merit is one's goodness? It is only who does good to even those who do harm to him, is called a saint.
8.च्छायामन्यस्य कुर्वन्ति तिष्ठन्ति स्वयमातपे ।
   फलान्यापि परार्थाय वृक्षाः सत्पुरुषाः इव ॥
Trees stand in sun and give shade to others. Their fruits are also for others. Similarly good people go through all hardships for welfare of others.
9.अङ्गं गलितं पलितं मुन्डं दशनवीहीनं जातं तुन्डम् ।
   बृद्धो यति गृहीत्वा दन्डं तदापि न मुञ्चत्याशापिन्डम् ॥
The body is drooping, the head is grey-haired, the mouth has no teeth,
growing old, the man moves with a staff. Yet the knot of desire has not been loosened.
10.आशायाः ये दासाः ते दासाः सर्वलोकस्य ।
    आशा येषां दासी तेषां दासायते लोकः ॥
Those who are the slaves of 'desire' are slaves of the entire world.
But world itself is the slave of those to whom 'desire' is a slave.
11जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः ।
   स हेतुः सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च ॥
With each drop of water the pitcher gradually gets filled.
Similarly knowledge, merit and wealth are acquired.
 12.स्व्भावं न जहात्येव साधुरापद्गतोऽपि सन् ।
      कर्पूरः पाव्कस्पृष्टः सौरभं लभतेतराम् ॥
 A good person never gives up his nature even when he is caught in calamity.
Camphor caught with fire emits more frgrance.
13.आरभन्तेऽल्पमेवाज्ञाः कामं व्यग्रा भवन्ति च ।
     महारम्भाः कृतधियः तिष्ठन्ति च निराकुलाः ॥
The ignorant start only petty works and become agitated.
The wise start great deeds with discretion and never get agitated.
14.रत्नैर्महाब्धेस्तुतुषुर्न देवा न भोजिरे भीमविषेण भीतिम् ।
    सुधां विना न प्रययुर्विरामं न निश्चितार्थाद्विरमन्ति धीराः ॥
While churning the ocen fornectar, Gods were not pleased with gems secured from ocean.
Nor did they entertain fear when they secured the terrible poison.
They churned the ocean until they got nectar.
Thus persons with determination do not swerve from their goal.
15.विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा सदसि वस्क्पटुता युधि विक्रमः ।
     यशसि चाभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ॥
'Courage in adversity, patience in prosperity, oratory in assembly,
bravery in battle, full of interest in fame,
attachment to knowledge, all these are naturally found in the great persons.'
16.त्यागो गुणो वित्तवतां वितं त्यागवतां गुणः ।
     परस्परवियुक्तौ तु वित्तत्यागौ विडम्बना ॥

If the rich have a mind to give money, it is indeed a merit.
If the generous persons have enough money, it is also a merit.
What to do? Wealth and generosity do not go together! It is an ironical fact.

17.लभेत सिकतासु तैलमपि यत्नतः पीडयन्
    पिबेच्च मृगतृष्णिकासु सलिलं पिपासर्दितः ॥
    कदाचिदपि पर्यटन् शशविषाणमासादयेत्
    न तु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत् ॥

Squeezing with efforts one can get oil from sand.
A thirsty person may drink water from the mirage.
Sometimes while wandering one may find the horns of hare.
But it is impossible to please the minds of determined fools.

18.पद्माकरं दिनकरो विकचिकरोति
    चन्द्रो विकासयति कैरवचक्रवालम् ।
    नाभ्यर्थितो जलधरोऽपि जलं ददाति
   सन्तः स्वयं परहिते निहिताभियोगाः ॥

The sun causes the lotus to bloom.
The moon on his own makes the lily to bloom.
The cloud too, without being asked, gives water.
Great souls are always taking the initiatives to do good to others.

19.यदा किज्न्चिज्झोऽहं गज इव मदान्धः समभवम्
    तदा सर्वझोऽस्मीत्यभवदवलिप्तं मम मनः ।
    यदा किज़्नित् किज़्नित् वुधजनसकाशादवगतम्
    तदा मूर्खोऽस्मीमिति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः ॥

Knowing a little, I got blind with pride like an elephant.
Then I got proud thinking myself omniscient.
When I learnt bit by bit from the learned and realised that
I am ignorant, the pride subsided like fever.

20.पापान्निवारयति योजयते हिताय
     गुह्यां निगूहति गुणान् प्रकटीकरोति ।
     आपद्गतं च न जहाति ददाति काले
     सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्तः ॥

Wards off sin; prompts for good deed, conceals the secret; reveals the merits;
does not leave (the friend) in distress; renders help in crisis -
these the wise say, are characteristics of a good friend.

21.व्याघ्रीव तिष्ठति जरा परितर्जयन्ती
    रोगाश्च शत्रव इव प्रहरन्ति देहम् ।
    आयुः परिस्रवति भिन्नघटादिवाम्भः
    लोकस्तथाप्यहितमाचरतीति चित्रम् ॥

Old age frightens man like a tiger. Deseases strike the body like enemies.
Life-time is dripping down as water from a broken pot.
Yet people think of harming others. They do not realise that they are transitory.
This is indeed a matter of wonder.

22.न सा सभा यत्स् न सन्ति वृद्धाः
    वृद्धा न ते ये न वदन्ति धर्मम् ।
    धर्मो न वै यत्र च नास्ति सत्यम्
    सत्यं न तद्यच्छलनानुविद्धम् ॥

It is not an assembly where there are no elders.
They are not elders if they do not teach Dharma.
It is not Dharma if it does not contain truth.
It is not truth at all if it is charged with decite.

23.ववनेऽपि सिंहा मृगमांसभक्षिणो
     बुभुक्षिता नैव तृणं चरन्ति ।
     एवं कुलीना व्यसनाभिभुता
     न निचकर्मणि समचरन्ति ॥

Lions which feed on the flesh of wild animals do not eat grass when badly haungry.
Similarly persons of nobel origin do not follow bad paths when they are overpowered by adversity.

24.गुणायन्ते दोषाः सुजनवदने दुर्जनमुखे
     गुणा दोषायन्ते तदिदमपि नो विस्मयपदम् ।
     महामेघः क्षारं पिबति कुरुते वारि मधुरं
     फणी क्षीरं पीत्वा वमति गरलं दुःसहतरम् ॥

Defects turn into virtues when they come from the good persons.
Virtues turn into defects when they come from wicked.
This is not an occasion to be surprised.
The great cloud drinks salty water and makes rain water sweet.
The serpent drinks milk, but emits intolerable poison.

25.अकरुणत्वमकारणविग्रहः ।
     परधने परयोषिति च स्पृहा ॥
     सुजनबन्धुजनेष्वसाहिष्णुता ।
     परकृतिसिद्धामिदं हि दुरात्मनाम् ॥

Cruelity, unprovoked opposition, lust of other's wealth and wife, and envy of good men and relations; these are natural with the wicked.

26.दुर्जनः परिहर्तव्यो विद्येया भूषितोपि सन् ।
    मणिनालंकृतः सर्पः किमसौ न भयंकरः ॥

Though adorned with learning a wicked man should be avoided. Is not a serpent dangerous, though it is bedecked with jewel?

27.जाड्यं ह्रीमाति गण्यते व्रतरुचौ दम्भः शुचौ कैतवं
    शूरे निर्घुणता मुनौ विमतिता दैन्यं प्रियालापिनि ।
    तेजस्विन्यवलित्पता मुखरता वक्तर्यशक्तिः स्थिरे
    तत्को नाम गुणो भवेत्स गुणिनां यो दुर्जनैर्नाङ्कितः ॥

Dullness is attributed to a modest man; hypocrisy to one who has a liking for religious observances; roguery to one who leads a life of sanctity; cruelty to a warrior; want of discrimination to one devoted to meditation; meanness to one who speaks agreeably; arrogance to a spirited man; garrulity to an orator; and imbecility to a steady man. What virtue is there then that is not stigmatised by the wicked?

28.लोभश्चेदगुणेन किं पिशुनता यद्यस्ति किं पातकैः
     सत्यं चेत्तपसा च किं शुचि मनो यद्यस्ति तीर्थेन किम् ।
    सौजन्यं यदि किं निजैः स्वमहिमा यद्यस्ति किं मण्डनैः
    सद्विद्या यदि किं धनैरपयशो यद्यस्ति किं मृत्युना ॥

If greed is part of a man's character, why should he need other bad qualities; if there is wickedness, why want sins; if truthfulness why need religious austerities; if there is purity of why should he go one a pilgrimage? If he has goodness of heart why should he want relatives? If he has reputation, ornaments are superflous. If he possessess learning, what need he care for wealth; if he has a bad name why should he need death?

29.मौनान्मूकः प्रचनपटुश्चाटुलो जल्पको वा
    घृष्टः पाश्चेर् भवति च वसन्दूरतोप्यप्रगल्भः ।
    क्षान्त्या भीरुर्यादि न सहते प्रायशो नाभिजातः
    सेवाधर्मः परमगहनो यो्गिनामप्यगम्यः ॥

The duty of service is most difficult to be understood; it is beyond the understanding of even sages; (for a servant is called), is called dumb if he is silent! (if he is) ready with answer, he is talkative or garrulous; if he stands near, he is impident; and if he keeps at a distance, he is timid; if he bears patiently, he is a coward; if he can not brook (harash words, insults), he is generally considered unmannerly.

लोडसेडिङ्ग १२ घन्टा नबढ्ने प्राधिकरणको प्रक्षेपण

रमेश घिमिरे

काठमाडौं, २५ कात्र्तिक २०६६

यस वर्ष सुख्खा याममा १० देखि १२ घन्टा लोडसेडिङ्ग हुने प्रक्षेपण नेपाल विद्युत प्राधिकरणले गरेको छ । गत वर्ष हिउँदमा १६ घन्टा घोषित लोडसेडिङ्ग भएको थियो । प्राधिकरणले दाबी गरे पनि यस पटक लोडसेडिङ्ग १४ घन्टा पुग्ने स्वतन्त्र विश्लेषकको भनाइ छ । हरेक वर्ष १० प्रतिशतले बिजुलीको माग बढ्दै गएको प्राधिकरणले बताउँदै आएको छ । गत वर्ष क्षति भएको कोशीको प्रसारण लाइन मर्मत भएको र मध्यमस्र्याङ्दीको बिजुली थपिएको हुनाले लोडसेडिङ्ग घट्ने प्राधिकरणको तर्क छ ।

७०-८० मेगावाट विद्युत आयात गर्न सकिने कोशीको प्रसारण लाइन अहिले मर्मत सम्पन्न भएको छ । त्यस्तै ७बुउस० मेगावाटको मध्यमस्र्याङ्दी यस वर्ष थपिएको परियोजना हो । हिउँदमा यसबाट ३५ मेगावाट उत्पादन हुन्छ ।

अहिले ७५० देखि ७८० मेगावाट माग रहेकोमा १५० मेगावाट अपुग भई सोबराबर लोडसेडिङ्ग भइरहेकेा छ ।

पुस-माघमा सबैभन्दा बढी माग तर आपूर्ति कम हुने गरेको छ । आपूर्ति सबैभन्दा कम हुँदा ४५० देखि ४९० मेगावाटको बीचमा आपूर्ति हुने प्राधिकरणको प्रक्षेपण छ । सो समयमा माग ८९० मेगावाट पुग्छ । त्यतिखेर ४०० देखि ४४० मेगावाटको बीचमा विद्युत अपुग हुने प्राधिकरणको प्रक्षेपण छ । पुसदेखि चैत्रसम्मलाई सुख्खायाम मानिन्छ ।

प्राधिकरणको कूल क्षमता ६९२ मेगावाट छ । प्राधिकरणद्वारा निर्मित परियोजनाको क्षमता र भारतबाट आयात गर्ने क्षमता ४७७.३५ मेगावाट, डिजल प्लान्ट ५३.४१ मेगावाट र निजी क्षेत्रबाट निर्मित परियोजनाको क्षमता १६१ मेगावाट छ । ९२ मेगावाटको कुलेखानीबाहेक सबै परियोजना रन अफ द रिभर भएको हुनाले हिउँदमा पानी घटी उत्पादन झन्डै आधा मात्र हुन्छ ।

कूलेखानीको पानी अहिले १५१६ मिटर रहेको छ । हाल दैनिक ढेड-दई घन्टा संचालन भइरहेको कुलेखानी सुख्यायाममा बढी समय संचालन गरिन्छ । त्यस्तै दुहबी र हेटौंडामा रहेका डिजल प्लान्टबाट अहिले क्रमशः १५ र १० मेगावाट उत्पादन भइरहेको छ । ती प्लान्ट दैनिक एक-ढेड घन्टा संचालन गर्ने गरिएको छ ।

विश्व बैंकको सहयोगमा ती डिजल प्लान्ट पूर्ण मर्मत गरी ५३.४१ मेगावाट उत्पादन गर्ने सरकारको योजना छ । अनुदानमा मर्मतका लागि सरकारले विश्व बैंकमा प्रस्ताव पठाइसकेको छ । मार्चसम्म डिजल प्लान्ट मर्मत भई उत्पादन बढ्ने ऊर्जा मन्त्रालयको दाबी छ ।

यसैगरी गत वर्ष चैत-बैसाखमा भोटेकोशी बिग्रेको हुनाले त्यतिखेर पनि लोडसेडिङ्ग लामो थियो । हिउँदमा भोटेकोशीबाट १८ मेगावाट उत्पादन हुन्छ ।

डिजल प्लान्ट सरकारले भनेको समयभित्र नबन्ने र बनेपछि पनि त्यो बिजुली पूर्वााचलमै खपत हुने हुँदा त्यसले राजधानीको लोडसेडिङ कम गर्न सयहोग नपुग्ने स्वतन्त्र विश्लेषकको भनाइ छ । कुलेखानीमा पानीको सतह १४ मिटर तलै रहेको र डिजल प्लान्ट मर्मत हुन समय लाग्ने हुँदा लोडसेडिङ्ग १४ घन्टा पुग्ने ऊर्जा उद्यमी एवम् इन्जिनियर ज्ञानेन्द्रलाल प्रधानको भनाइ छ ।

उद्योगधन्दा बढिरहेको हुनाले बिजुलीको माग बढ्ने उनको भनाइ छ । हाल ४५ प्रतिशत बिजुली खपत गर्दै आएका उद्योगधन्दाको खपत अझ बढ्ने प्रधानले बताए । प्राधिकरणले मर्मत गरेर क्षमता बढाउन सकिने परियोजनाको क्षमता बढाउनेतर्फ ध्यान नदिएको आरोप उनले लगाए । 'भएका आयोजनाबाट उत्पादन गर्न सकिने जति बिजुली उत्पादन गरिएको छैनु', उनले भने ।

फाइनान्स कम्पनीको विकासक्रम

रमेश घिमिरे

सन् १९८४ मा तत्कालीन अर्थमन्त्री डा. प्रकाशचन्द्र लोहनीको पहलमा वित्त कम्पनी ऐन पहिलो पटक जारी भएको हो । डा। लोहनीले निजी क्षेत्रको विकास नगरी मुलुकको अर्थतन्त्र बलियो हुन सक्दैन भन्ने निष्कर्ष निकालेर उदारीकरणको नीति अवलम्बन गरेका हुन् । निजी क्षेत्रबाट उद्योगधन्दाको विकास गरेर मुलुकमा औद्योगिकीकरण गर्नुपर्छ भन्ने उनको मान्यता थियो । निजी क्षेत्रलाई उद्योग खोल्नका लागि पुँजीको आवश्यकता थियो । ठूला उद्योगका लागि ठूलो पुँजी र साना तथा मझौला उद्योगका लागि सानो पुँजी आवश्यक थियो । त्यसैले उनले बैंक र फाइनान्सका लागि छुट्टै ऐन जारी गराएका थिए । साना तथा मझौला उद्योग व्यवसायलाई आवश्यक पुँजी जुटाउन फाइनान्स कम्पनीको अवधारण ल्याइएको थियो ।सो ऐन पूर्ण लचिलो भने थिएन । वित्त कम्पनी ऐन १९८४ मा निश्चित उदेश्यका लागि मात्र वित्त कम्पनी खोल्न सकिने प्रावधान थियो । साथै विभिन्न बुँदा विरोधाषपूर्ण पनि थिए । तसर्थ तत्काल निजी क्षेत्र वित्त कम्पनी खोल्न अग्रसर भएन । १९८५ मा सरकारी लगानीसहित पहिलो वित्त कम्पनीको रुपमा आवास विकास वित्त कम्पनी स्थापना भयो । त्यसको उदेश्य घर बनाउन कर्जा दिनु थियो । अर्थमन्त्रीबाट प्रकाशचन्द्र लोहनी हटेपछि उदारीकरणको नीतिले गति लिन सकेन । फाइनान्ससम्बन्धी ऐनमा पनि आवश्यक संशोधन हुन सकेन । सरकारतर्फबाट फाइनान्स कम्पनी खोल्न प्रेरणा दिने काम पनि भएन ।राजनैतिक व्यवस्था बदलिएपछि १९९२ मा वित्त कम्पनी ऐनमा संशोधन गरियो र विरोधाभाषपूर्ण दफा सच्चाइए । नयाँ ऐनले वित्त कम्पनीलाई लिजिङ्ग हाउजिङ्ग फाइनान्स र हायरपर्चेजलगायतका क्षेत्रमा फैलना खुला गरिदियो । साथै वित्त कम्पनीले सेयर निस्काशन तथा बिक्री प्रबन्धक हुन पोर्टफोलियो व्यवस्थापन गर्न र बजार निर्माताको काम गर्न पनि अनुमति पाउने भए । ऐन संशोधनपछि निजी क्षेत्रको आकर्षण भयो । निजी क्षेत्रबाट पहिलो फाइनान्सको रुपमा नेपाल फाइनान्स एन्ड सेभिङ्ग कम्पनी १९९४ मा सुरु भयो । एनआईडीसी मर्चेन्ट बैंकिङ्गको उदेश्यले खोलिएको थियो ।सोही वर्ष नेसनल फाइनान्स र एनआइडिसी क्यापिटल मार्केट पनि सुरु भए । नेपाल फाइनान्स एन्ड सेभिङ्ग कम्पनीको सुरु अधिकृत पुँजी दुई करोड र चुक्ता पुँजी ४० लाख थियो । हाल फाइनान्स कम्पनी स्थापना गर्न चुक्ता पुँजी २० करोड आवश्यक पर्छ । १९९४ देखि १९९५ सम्ममा वित्त कम्पनीको संख्या ३० थपियो । त्यसैले वित्त कम्पनीको खास विकासको सुरु वर्ष १९९४ लाई मानिन्छ । सर्वसाधारणले कर्जा लिएर व्यापार व्यवसाय गर्न पाउने अवसर त्यतिखेरै सुरु भएको हो । त्यसपूर्व ठूला बैंक त थिए जसमा सर्वसाधारणको पहुँच हुँदैनथ्यो । सर्वसाधारणले साहु महाजनबाट चर्काे ब्याजमा ऋण लिनुपर्ने अवस्था थियो ।१९५६ मा नेपाल राष्ट्र बैंकको स्थापनापछि वित्त कम्पनी ऐन १९८४ आउनुअघि सरकारी लगानीमा केही बैंक खुलेका थिए । नेपाल औद्योगिक विकास निगम १९५९ राष्ट्रिय वाणिज्य बैंक १९६६ र कृषि विकास बैंक १९६८ मा स्थापना भएका हुन् । राष्ट्र बैंकभन्दा अघि १९३७ मा नेपाल बैंक लिमिटेडको स्थापना भएको हो । १९८४ मा आंशिक उदारीकरण सुरु भएपछि विदेशी लगानीमा बैंक खुल्न थाले । नेपाल अरब बैंक १९८४ इन्डोस्वेज बैंक १९८६ र गि्रनल्याण्ड बैंक १९८७ मा स्थापना भएका हुन् । हुन त सन् १८८० मै नेपालमा कर्जा प्रदान गर्ने संस्था खुलेको हो । तेजरथ अड्डा नामको संस्थाले जनताबाट निक्षेप संकलन नगरी सरकारबाट ऋण लिएर ग्राहकलाई ऋण दिन्थ्यो । तर त्यसका ग्राहक संस्थाका स्टाफ र जमिनदारमात्र थिए सर्वसाधारणले कर्जा पाउँदैनथे । तसर्थ त्यसलाई बैंकिङ्ग विकासक्रमम समेट्ने गरिएको छैन ।फाइनान्स कम्पनीले स्थापनाकालदेखि नै कारोबारमा चुनौती खेप्दै आएका छन् । निजी फाइनान्स सुरु हुँदा मुलुकमा बैंकमात्र रहेका हुँदा जनमानसमा पैसा जम्मा गर्ने र ऋण लिने संस्था बैंकमात्र हो भन्ने छाप परेको थियो । त्यस्तै ढुकुटी र चिठ्ठाको नाममा विभिन्न मानिस ठगिएका थिए । कतिपय मानिस पैसा संकलन गर्दै भाग्ने गर्थे । जसले गर्दा जनविश्वास जित्न फाइनान्सलाई निकै गाह्रो पर् यो । चार पाँच वर्षको अवधिमा निजी फाइनान्सको संख्या र कारोबार बढ्दै गएको र जनविश्वास जित्न पनि कम्पनीहरु सफल भए । तर अर्काे चुनौती थपियो । त्यो हो वचत तथा ऋण सहकारी संस्था । फाइनान्सकै नामसँग मिल्ने गरी सहकारी खुल्ने क्रम तीव्र भयो । उनीहरुले ुहामी पनि फाइनान्स जस्तै हो त्यसले भन्दा धेरै ब्याज दिन्छौं कर्जा महँगो भए पनि छिटो र बिनाधितो दिन्छौं भन्दै फाइनान्सका ग्राहक चोर्न थाले । सहकारी पैसा उठाएर भाग्न पनि थाले जसको असर फाइनान्स कम्पनीमा समेत पर् यो ।यी चुनौती पार गर्दै फाइनान्स कम्पनी जनविश्वास जित्न सफल भएको र राम्रो मुनाफा गरिरहेको बेला सरकारले २०६३ सालमा सबै बैंक र फाइनान्सलाई एकै ऐनअन्तर्गत राखेपछि फाइनान्सका सामु नयाँ चुनौती थपियो । रँष्ट्र बैंकले वाणिज्य बैंक विकास बैंक र फाइनान्स कम्पनीका लागि विभिन्न ऐन हुँदा नियमन गर्न गाह्रो परेको कारण बैंक तथा वित्तीय संस्था ऐन २०६३ अन्गरगत सबै संस्थालाई संस्थागत गरेको हो । सो ऐनअनुसार फाइनान्स र बैंकमा पुँजीको रकम मात्र फरक हुने तर कर्जा र निक्षेपमा समानता रहने व्यवस्था भयो । पहिले बैंकले लगानी गर्ने क्षेत्र र फाइनान्सले लगानी गर्ने केही क्षेत्र राष्ट्र बैंकले तोकिदिएको थियो । नयाँ ऐनले समान व्यवहार गरेपछि फाइनान्स कम्पनीले िदंदै आएको कम्प्युटर मोटरसाइकल साना तथा मझौला कर्जामा वाणिज्य बैंक प्रवेश गरे । ससाना कर्जामा पनि ठूला बैंक तुलनात्मक रुपले सस्तो दरमा केन्द्रित भएपछि फाइनान्स कम्पनीको बजार खोसियो । साथै फाइनान्स कम्पनी पुँजी बढाएर वाणिज्य बैंक पनि बन्न सक्न प्रावधानले गर्दा चुनौतीको बीचमा राम्रो कारोबार गर्ने फाइनान्स बैंक बन्ने अवसर पनि पाए । राष्ट्र बैंकले फाइनान्स कम्पनी आपसमा गाभिएर तोकिएको पुँजी पुर् याएर वाणिज्य बैंक बन्न सक्ने सुविधा पनि दिएको छ । फाइनान्स कम्पनी नै रहँदा विदेशी विनिमय प्रतीतपत्र र ड्रापुट कारोबार गर्न नपाउने भए । जसले गर्दा लगानी नगरी कमिसनको आधारमा आम्दानी हुने र कम जोखिममा आम्दानी हुने क्षेत्र फाइनान्सको लागि बन्द भयो । यसका बाबजुद फाइनान्स कम्पनीमध्ये अहिले ९५ प्रतिशतले मुनाफा गरिरहेका छन् । राष्ट्र बैंक ऐन २००२ आएपछि राष्ट्र बैंक स्वायत्त निकाय भयो र निजी क्षेत्रबाट बैंक तथा फाइनान्स खोल्न थप सहज भयो । त्यसकै फलस्वरुप २००२ मा ५१ वटा फाइनान्स रहेकामा २००३ मा ५७ पुगेको थियो । हाल कम्पनी संख्या ७८ पुगेको छ । २०६५ असारसम्म वित्त कम्पनीको कूल सम्पत्ति ८० अर्ब ३८ करोड पुगेको छ जसमध्ये ७९ प्रतिशत अर्थात ६३ अर्ब ४७ करोड काठमाडौंमै रहेको छ । सो अवधिसम्म कम्पनीको निक्षेप ५२ अर्ब २८ करोड र २०६५ असारसम्म वित्त कम्पनीको कर्जा तथा सापटी ५१ अर्ब ५२ करोड पुगेको छ । पुँजी कोष ७ अर्ब ४४ करोड रहेको छ भने लगानी ४ अर्ब ३० करोड पुगेको छ । तरल सम्पत्ति ४ अर्ब ३० करोड पुगेको छ । निस्क्रिय कर्जा ४.११ प्रतिशत रहेको छ ।

गुम्दैछ वायुसेवा निगमको साख

(नयाँ पत्रिका दैनिक २० कात्र्तिक २०६६ मा प्रकाशित)

नबिन तिमि_िल्सना

कुनै समय एसिया क्षेत्रकै प्रमुख वायुसेवा कम्पनीका रुपमा परिचित नेपाल वायुसेवा निगमको अन्तर्राष्ट्रिय उडानतर्फको साख बस्रेनि गुम्दै गएको छ । पछिल्ल्ाा केही वर्षदेखि निगमको उडानमार्फत नेपाल भ्रमणमा आउने पर्यटक संख्या उच्च रुपमा घटिरहेको छ भने समयसापेक्ष नयाँ जहाज नहुँदा साबिकका उडानसमेत तालिकाबद्ध रुपमा हुन सकेका छैनन् । अन्तर्राष्ट्रिय उडानतर्फ निगमको छवि बिग्रँदै गएको विदेशबाट नेपाल आउने पर्यटक तथ्यांकले देखाउँछन् । ९० को दशकमा ४० प्रतिशतको हाराहारी विदेशी यात्रु निगमको विमानमार्फत नेपाल भ्रमणमा आउने गरेका थिए । सन् २००० पछि निगमले आफ्नो हिस्सा बस्रेनि गुमाउँदै आएको छ । सन् २००० मा नेपाल भ्रमणका लागि आएका तीन लाख ७६ हजार नौ सय १४ पर्यटकमध्ये ४० प्रतिशत एक लाख ४९ हजार सात सय ४९ पर्यटक निगमको विमानमार्फत नेपाल आएका थिए । तर अहिलेको अवस्था निकै फरक छ । सन् २००० पछि लगातार आफ्नो बजार हिस्सा गुमाउँदै आएको निगमले २००८ मा जम्मा ६ प्रतिशत पर्यटकलाई नेपाल िभœयाउन सकेको छ । २००८ मा तीन लाख ७४ हजार ६ सय ६१ पर्यटक हवाईमार्गबाट नेपाल भित्रिएकामा २१ हजारमात्रै निगमको विमानमा नेपाल आएका थिए ।जहाज निकै पुरानो भएकाले विदेशीले कम चढ्न थालेको निगमको कर्पाेरेट विभागका डेपुटी डाइरेक्टर प्रदीप कार्कीलॆ बताए । ुसन् १९८७÷८८ तिर हामीले बोइङ खरिद गर्दा हाम्रो जहाज सबैको आँखामा पथ्र्याेु उनले भने ुअहिले निमगसँग भएका जहाज ३० वर्ष पुरानो भइसकेका छन् । जबकि अन्य कम्पनीहरुले नयाँ प्रविधिको बोइङ वा एयरबस प्रयोग गर्दै आइरहेका छन् ।ु निगमका जहाज प्राविधिक हिसाबले ठीक भए पनि पुरानो भन्नेबित्तिकै मानिसमा नकारात्मक धारणा बस्ने भएकाले जहाजप्रतिको आकर्षण घट्दै गएको उनको भनाइ छ । निगमको उडान हिस्सा घट्दै जानुको अर्काे कारण पछिल्ला वर्षमा थपिँदै गएका विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय विमान कम्पनी भएको उनको ठम्याइ छ । पछिल्ला केही वर्षयता विदेशी कम्पनीले नेपालतर्पुको उडान संख्या बढाउँदै लगेका छन् । अन्य कम्पनीले उडान संख्या बढाउँदै गइरहेको अवस्थामा राष्ट्रिय ध्वजावाहक निगमले भने उडान संख्या तथा क्षेत्र घटाउँदै जानुपरेको छ ।समृद्धिको अवस्थामा युरोप तथा एसियाका प्रमुख सहरमा निगमको प्रत्यक्ष उडान सम्पर्क स्थापित भएको कार्कीले स्मरण गरे ुसन् १९८७ देखि १९९३ को अवधिलाई हामीले समृद्धिको बिन्दु मान्ने गरेका छौँु उनले भने ुत्यो समय निगमले युरोपमा जर्मनीको फँ्रांकफर्ट बेलायतको लन्डन प्रुान्सको पेरिस जापानको ओसाका चीनको सांघाई एसियाको व्यापारिक केन्द्र हङकङ थाइल्यान्डको बैंकक िसंगापुर पाकिस्तानको कराँची श्रीलंकाको कोलम्बो माल्दिभ्सको माले तथा भारतको मुम्बई बैंगलोर पट्ना तथा नयाँदिल्लीमा सीधा उडान भथ्र्याे ।ु त्यसबेला ब्रुनाइमासमेत चार्टर उडान गर्ने गरिएको उनले बताए । सन् १९५८ देखि घरेलु उडान थालेको नेपाल वायुसेवा निगमले सन् १९६० देखि भारती सहर नयाँदिल्ली पट्ना तथा कोलकाताबाट अन्तर्राष्ट्रिय उडान थालेको हो । त्यसको तीन वर्षपछि निगमले ढाकामा उडान थाल्यो । ढाकाबाट भारतबाहेकका मुलुकमा उडान थालेको नेपालले सन् २००२ सम्म अन्तर्राष्ट्रिय उडान थप्दै गयो । त्यो समयमा आपुूसँग भएका विमानले यात्रुका चाप धान्न नसक्ने भएपछि विमान भाडामा लिइएको थियो । जहाज खरिद प्रकरणदेखि विमान भाडा लिँदासमेत अनियमितता भएको भन्दै आलोचना खेपेको निगमले सन् २००३ को जुनदेखि भने जहाज भाडामा लिएको छैन । विमान भाडामा लिएर चलाउँदा पर्ने आर्थिक भारको तुलनामा खर्च उच्च हुन थालेपछि भाडामा लिन छाडिएको कार्कीले बताए । अघिका वर्षमा समयानुसार जहाज भाडामा लिने गरेको निगमले सन् १९९४ देखि भने नियमित रुपमा जहाज भाडामा चलाउन थाल्यो । १९९४ को मेमा अमेरिकाको पोलारिस होल्डिङ कम्पनीसँग निगमले जहाज भाडामा लिएको थियो । दुई वर्षका लागि भाडामा लिइएको सो विमान हालसम्मकै सबैभन्दा लामो समयसम्म भाडामा चलाइएको विमान हो । त्यसपछिका विमान अधिकतम एक वर्षसम्म मात्रै भाडामा लिइएका थिए । सन् १९६० मा डकोटा जहाजबाट अन्तर्राष्ट्रिय उडान भर्न थालेको निगमले सन् १९७२ मा पहिलो जेट विमानका रुपमा एक सय २३ सिट क्षमताको बोइङ ७२७ जहाज िभœयाएको थियो । त्यसको ६ वर्षपछि निगमले सन् १९७८ मा दोस्रो बोइङ ७२७ भित्रिएपछि नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा उल्लेख्य रुपमा उडान विस्तार गर् यो । अन्तर्राष्ट्रिय उडानमा राम्रो ख्याति कमाउँदै गएको निमगले सन् १९८७ मा बोइङकै कम्पनीको ठूलो आकारको ७५७ जहाज िभœयाएको थियो । पहिलो जहाज िभœयाएको एक वर्षपछि पुनः अर्काे बोइङ ७५७ िभœयाउन निगम सफल भयो । निगमले आपुूसँग भएको बोइङ ७२७ विमान बिगि्रएर काम नलाग्ने भएपछि १९९४ मा कबाडी मूल्यमा बेच्यो भने विश्व हवाईसेवामा भएको आधुनिकीकरणसँगै पुरानो भएको अर्काे बोइङ ७२७ पनि सेकेन्ड ह्यान्डका रुपमा बिक्री गरेको थियो । सन् १९८८ पछि नयाँ जहाज खरिद गर्न नसकेको निमगसँग हाल एक सय ९० सिट क्षमताका दुई बोइङ ७५७ मात्रै छन् । ३० वर्ष पुराना यी जहाजको अवस्था पनि सन्तोषजनक छैन । २००३ पछि भने निगमको अवस्था बिग्रँदै जान थाल्यो । अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा बिस्तारै साख कमाउँदै गएको निमगले जहाज अभावमा आफ्ना उडानका क्षेत्र घटाउनुपर् यो । त्यसपछि निरन्तर उडान संख्या घटाउँदै गएको निगमले हाल भारतको दिल्लीमा साताको सातै दिन थाइल्यान्डको बैंककमा साताको तीन दिन हङकङमा साताको तीन दिन तथा दोहा तथा दुबइमा साताको चार दिन उडान भर्ने गर्छ । समृद्धि अवस्थामा २० जहाजले उडान भर्ने गरेको निगमसँग हाल दुई बोइङ तथा सात ट्वीनअटर जहाजमात्रै छन् । भएका दुई बोइङको अवस्था पनि निकै नाजुक छ भने सातमध्ये चार ट्वीनअटरमात्रै साचालनमा छन् । ३० वर्ष पुराना यी बोइङ बारम्बार बिग्रने समस्याबाट ग्रसित छन् । सोही कारण निगमले बारम्बार उडान स्थगित गर्नुपर्ने समस्या भोगिरहेको छ । भएका जहाजले समेत राम्रोसँग उडान भर्न नसक्दा अन्तर्राष्ट्रियसँगै निगमको घरेलु छविसमेत बिग्रँदै जान थालेको छ ।

सन् २००० देखि २००८ सम्मको अन्तर्राष्ट्रिय यात्रु आगमन अवस्था

वर्ष नेवािन हिस्सा इन्डियन एयरलाइन्स हिस्सा थाई एयरवेज हिस्सा क्रल आगमन

2000 149749 40% 64062 17% 60965 16% 376914
2001 86760 29% 78024 26% 49810 17% 299514
2002 65550 30% 47543 22% 39825 18% 218660
2003 70779 26% 78461 28% 55102 20% 275438
2004 57678 19% 78959 27% 58197 20% 297335
2005 42069 15% 36982 13% 44956 16% 277346
2006 38612 14% 36311 13% 48203 17% 283819
2007 29943 8% 65571 18% 54667 15% 360713
2008 21000 6% 60954 16% 44699 12% 374661

माथिल्लो तामाकोसी जलविद्युत् आयोजनाको प्रवेशमार्ग निर्माण सुरु

(नयाँ पत्रिका दैनिक,२२ कात्तिक, २०६६ मा प्रकाशित)


लक्ष्मण खड्का

दोलखा/ नेपाली सेनाको प्राविधिक टोलीले दोलखाको लामाबगरस्थित ४५६ मेघावाट क्षमताको माथिल्लो तामाकोसी जलविद्युत् आयोजनाको प्रवेशमार्ग निर्माण शनिबारदेखि सुरु गरेको छ ।
प्रवेशमार्ग निर्माणका लागि नेपाली सेनाको विकास निर्माण तथा स्थपति महानिर्देशनालयका प्राविधिक प्रमुख सेनानी इन्जिनियर रामधर सिंह नेतृत्वको टोलीले प्रवेशमार्ग निर्माणस्थलमा काम थालेको बर्दबहादुर गण दोलखाका गणपति यमप्रसाद सापकोटाले जानकारी दिए ।
सेनाको टोलीले माथिल्लो तामाकोसी जलविद्युत् आयोजनाको सिंगटी- लामाबगर सडकखण्डको प्याकेज नम्बर १ अन्तर्गतको ३३ किमिदेखि ३९ किमिसम्मको करिब चार किलोमिटर सडकको ट्रयाक खोल्नेछ । सेनाले प्याकेज नम्बर १ अन्तर्गतको सबैभन्दा कठिन चित्रेभीरबाट काम सुरु गरेको छ । प्रमुख सेनानी इन्जिनियर सिंहका अनुसार, आउँदो तीन महिनाभित्र ट्रयाक खोल्ने काम सम्पन्न हुनेछ ।
दोलखाको सिंगटीदेखि आयोजना स्थल लामाबगरसम्मको साढे २८ किलोमिटर लामो प्रवेशमार्ग निर्माणका लागि विभिन्न तीन प्याकेजमा टेन्डर आह्वान गरी काम सुरु गरिएको लामो समयसम्म ट्रयाक खोल्ने काम पूरा नभएपछि सेनाले निर्माण सुरु गरेको हो ।
सडक निर्माणका लागि मन्त्रिपरिषद्को निर्णयबमोजिम सेनाको स्थपति महानिर्देशनालय र बर्दबहादुर गण चरीकोटबाट गरी चार प्लाटुन सैनिक खटिएका छन् । सोमबार साँझ प्रवेशमार्ग निर्माण स्थल सिंगटी पुगेको सैनिक टोलीले सडक निर्माणबारे मंगलबार स्थानीय राजनीतिक दलका कार्यकर्ता, नागरिक समाजका प्रतिनिधि तथा स्थानीयवासीसँग छलफल गरेको थियो । प्रवेशमार्ग निर्माणका क्रममा सेनाको टोलीले २० प्रतिशत कामदार जनस्तरबाट लिने भएको छ । काम सम्पन्न गर्न सरकारले सात करोड रुपैयाँ छुट्टयाएको छ ।
सडक निर्माणका लागि खटिने सेनाको टोली प्रवेशमार्ग निर्माण स्थलमा क्याम्प खडा गरेर बस्ने र त्यसका लागि नेपाली सेनाको चरीकोटस्थित बर्दबहादुर गणले सुरक्षा र लजेस्टिक सामान बन्दोबस्ती गरिएको गणपति सापकोटाले जानकारी दिए । प्रवेशमार्ग निर्माणका क्रममा भीर छिचोल्न ठूल्ठूला विस्फोट गराउनुपर्ने र भोर्लेलगायत केही स्थानका बासिन्दालाई स्थानान्तरण गर्नुपर्ने सेनाको अनुमान छ । यद्यपि गाउँ-बस्तीलाई असर नपर्ने गरी 'कन्ट्रोल ब्लास्टिङ' गर्ने तयारी भइरहेको सेनाले जनाएको छ ।
प्रवेशमार्गको प्याकेज नम्बर १ अन्तर्गतको साढे ६ किलोमिटर सडक निर्माण जिम्मा पाएको पिआर कन्स्ट्रक्सनले सडक निर्माण क्रममा ठूल्ठूला भीर परेकाले टेन्डर रकम वृद्धि माग गर्दै बीचमै काम छाडेको थियो । पिआर कन्स्ट्रक्सनले काममा ढिलाइ गरेपछि माथिल्लो तामाकोसी जलविद्युत् आयोजनाले ऊसँगको सम्झौता रद्द गरी नेपाली सेना खटाउन नेपाल सरकारलाई आग्रह गरेको थियो । पिआरले जिम्मा लिएको साढे ६ किलोमिटर प्रवेशमार्गमध्ये साढे दुई किलोमिटर सडक निर्माण कार्यमात्र सम्पन्न भएको छ । प्रवेशमार्गको सुरुकै बिन्दु अर्थात् प्याकेज नम्बर १ को काममा ढिलाइ भएका कारण प्याकेज नम्बर २ र ३ को काम सञ्चालनमा समेत बाधा पुगेको थियो । यद्यपि, पछिल्ला दुईवटा प्याकेजमा भने ८० प्रतिशतभन्दा बढी काम सम्पन्न भइसकेको आयोजनाका इन्जिनियर विमल गुरुङले जानकारी दिए ।
सन् २००९ सम्ममा प्रवेशमार्ग निर्माण सकेर आयोजनाका भौतिक संरचना निर्माण थालेर सन् २०१३ बाट विद्युत् उत्पादन गर्ने आयोजनाको लक्ष्य छ । यद्यपि, प्रवेशमार्ग निर्माणमा भएको ढिलाइका कारण माथिल्लो तामाकोसी जलविद्युत् आयोजना निर्धारित समयमा सम्पन्न हुनेमा शंका देखिएको छ । 'रोकिएको काम पूरा गर्न सेना खटिएको छ, परामर्शदाता छनोट कार्य पूरा भई सिभिल संरचना निर्माण प्रक्रिया पनि अघि बढिसकेको छ,' आयोजना प्रमुख मृगेन्द्रबहादुर श्रेष्ठले भने, 'अब काम तीव्र गतिमा हुनेछ ।'
छनोटमा परेका अन्तर्राष्ट्रिय पाँचवटा परामर्शदाता कम्पनीले यही १५ मंसिरसम्म र सिभिल संरचनाका लागि २२ मंसिरसम्म बोलपत्र बुझाउने अन्तिम मिति तोकिएको छ । यसैगरी माथिल्लो तामाकोसी जनसरोकार समितिका संयोजक दिव्यध्वज कार्कीले पनि प्रवेशमार्ग निर्माणमा नेपाली सेना खटिएपछि आयोजनाको काम छिटो अघि बढ्नेमा विश्वास व्यक्त गरे ।
दोलखा सदरमुकाम चरीकोटदेखि आयोजना स्थल लामाबगर गाविसको गोगरसम्म गरी कुल साढे ६७ किलोमिटर सडक निर्माण हुनुपर्नेछ । सोअन्तर्गत चरीकोटदेखि दोलखासम्मको चार किलोमिटर सडकको ट्रयाक खोल्ने काम सकिएको छ भने दोलखा बजारदेखि सिंगटीसम्मको ३५ किलोमिटर सडकखण्डको स्तर वृद्धि कार्य एक वर्षदेखि भइरहेको छ । सन् २००९ सम्ममा प्रवेशमार्ग निर्माण सम्पन्न गर्ने लक्ष्य राखिए पनि प्रवेशमार्ग निर्माण कार्य पूरा हुन अझै केही महिना लाग्ने बताइन्छ । प्रवेशमार्ग निर्माणका क्रममा जम्मा ६ वटा पुल निर्माण गर्नुपर्नेछ । त्यसअन्तर्गत अहिले सिंगटी, जामुने, जगत, र गुमुखोलामा गरी चारवटा पुल निर्माणाधीन अवस्थामा छन् । यसैगरी गोँगर र भैँसेमा पुल निर्माणका लागि बोलपत्र आह्वान भइसकेको छ ।
बहुचर्चित ४५६ मेगावाट क्षमताको सो आयोजना दोलखाको लामाबगरमा पर्छ । कुल ३५ अर्ब रुपैयाँ लागतमा निर्माण हुन लागेको माथिल्लो तामाकोसीमा २५ अर्ब रुपैयाँ ऋण जुटाउने नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको योजना छ । माथिल्लो तामाकोसीमा नेपाल टेलिकमले पनि ६ अर्ब रुपैयाँ ऋण लगानी गर्ने र टेलिकमले ६० करोड रुपैयाँबराबरको सेयरसमेत पाउने भएको छ ।

मैतीदेवीमा बैंक शाखाको ओइरो

(नयाँ पत्रिका दैनिक, १५ कात्र्तिक, २०६६ मा प्रकाशित)
रमेश घिमिरे
काठमाडौं/ ग्राहकका घरदैलोमा पुग्ने नीतिअनुरूप बैंक तथा वित्तीय संस्था काठमाडौंका टोलटोलमा विस्तार भएका छन् । २४ वर्षसम्म सरकारी बैंकले मात्र सेवा दिइरहेको मैतीदेवीमा १० महिनाको अन्तरमा एटिएम र शाखा गरी ६ निजी बैंक थपिएका छन् । पहिलो निजी क्षेत्रको वाणिज्य बैंक नबिलले मैतीदेवीमा शाखा खोली कारोबार सुरु गर्ने तयारी गरिरहेको छ । बैंक उद्घाटनका लागि अनुकूल दिन पर्खेर बसेको छ । २०औं वाणिज्य बैंक सिटिजन्स बैंक इन्टरनेसनलले दुई महिनाअघि मैतीदेवीमा शाखा खोलेको छ ।
मैतीदेवीमा वषर्ाैंदेखि सञ्चालन भइरहेका हार्डवेयर र सेनेटरी पसललाई लक्षित गरी बैंकहरू पुगेका हुन् । पछिल्लो समय सो क्षेत्रमा जुत्ता र तयारी पोसाकका आधुनिक पसल खुलेका छन् भने आधुनिक सेनेटरी पसल थपिएका छन् ।
दैनिक एक लाखसम्मको कारोबार गर्ने यस क्षेत्रका पसलेलाई नजिकै बैंक भएपछि नगद रकम सुरक्षा भएको छ । पसल नजिकै निजी बैंक आएपछि कारोबार निकै सजिलो भएको स्ट्याल सेनेटरी एन्ड मार्बल पसलका सञ्चालक राजेन्द्रप्रसाद मारवाडीले बताए । 'पहिले नगद जम्मा गर्न र झिक्न टाढा पुग्नुपथ्र्यो वा नगद पसलमै राख्नुपर्‍थ्यो,' उनले भने, 'अहिले पसलमा नगद राख्नुपर्ने जोखिम छैन । ठूलो रकम आयो भने बैंकमा जम्मा गर्ने र केही घन्टामा गएर फेरि झिक्न सकिन्छ ।'यस क्षेत्रमा वषर्ाैंदेखि राम्रो मुनाफा आर्जन गरिरहेका व्यापारीमध्ये अधिकांशले बैंकबाट कर्जा पाउन नसकेको गुनासो गरे । उनीहरू बैंकबाट ऋण लिएर कारोबार वृद्धि गरी नाफा बढाउन चाहन्छन्, तर धितोको अभावमा ऋण पाउन गाह्रो छ । अधिकांश व्यापारी राजधानीबाहिरबाट आई सफल भएका छन्, तर बैंकले घरजग्गा धितो नराखी ऋण नदिने हुँदा उनीहरूलाई बैंक आउनु कागलाई बेल पाक्यो हर्ष न बिस्मात् भएको छ ।
मैतीदेवीमा व्यापारीमध्ये अधिकांश व्यापारी धितो राख्नसक्ने अवस्थामा नभएको राष्ट्रिय वाणिज्य बैंक शाखा सहायक प्रबन्धक ईश्वरी दाहालले बताए । 'यो क्षेत्रमा धेरै व्यापारी व्यवसायमा सफल छन्, तर धितो नभएको हुनाले हामीले ऋण दिन सक्दैनौँ,' उनले भने, 'त्यसैले हामीले जोरपाटी, भैँसेपाटीजस्ता क्षेत्रमा पनि आप\mनो व्यापार विस्तार गरेका छौँ ।' करिब दुई सयजना ऋणीमध्ये एक सयमात्र मैतीदेवी आसपासका रहेका उनले बताए ।
बैंकबाट ऋण लिनसक्ने योग्यता पुगेका व्यापारीले पनि कुरा नबुझेर सहकारीबाट ऋण लिइरहेका सिटिजन्सका शाखा प्रबन्धक निराजन कँडेल बताउँछन् । 'व्यापारी बैंकमा कागजपत्र पुर्‍याउन झन्झट हुन्छ भनेर बुभ\mदै नबुझी सहकारीमा जान्छन्,' उनले भने, 'एक दिनभरि झन्झट बहोर्दा ब्याजमा ५०/६० हजार नाफा हुन्छ भन्ने उनीहरूले बुभ\mदैनन् ।' व्यक्तिगत सम्पर्क गरी त्यस्ता २५ प्रतिशत ग्राहकलाई सेवा दिने प्रयासमा सिटिजन्स बैंक रहेको छ ।
वाणिज्य बैंकले १०/११ प्रतिशत ब्याजमा कर्जा लगानी गर्छन् भने सहकारीले त्यसको दोब्बर ब्याज लिन्छन् । मैतीदेवीमा उल्लेख्य संख्यामा सहकारी संस्था रहेका छन् । अधिकांश व्यापारीले सहकारीमै बचत र कर्जाको कारोबार गरिरहेका छन् । सहकारी पनि आप\mना राम्रा ग्राहक रहेका आइसिएफसी वित्तीय संस्था शाखा प्रबन्धक सागरनिधि तिवारीले बताए । 'स्थानीय सहकारीहरूले हरेक दिन बचत रहेको निक्षेप हाम्रो शाखामा जम्मा गर्छन्,' उनले भने, 'त्यसले पनि हाम्रो व्यापारमा सहयोग पुर्‍याएको छ ।' बैंकमा ऋण लिन योग्यता नपुग्ने व्यक्तिलाई महँगो ब्याजमा भए पनि सहकारीले सेवा पुर्‍याएको र सहकारीले बैंकमा निक्षेप जम्मा गर्ने गरेका कारण व्यापारी र बैंक दुवैलाई फाइदा भइरहेको सिटिजन्सका कँडेलको भनाइ छ ।
बैंकहरूले आप\mना शाखा कार्यालय भएको क्षेत्रमा घर-जग्गा भए पनि त्यसलाई धितो राखी अर्काे ठाउँमा कर्जा दिने गरेका छन् । बाग्लुङ, बेँसीसहरलगायत ग्रामीण बजारमा समेत आप\mनो शाखा रहेको हुनाले त्यहाँ घर-जग्गा भई मैतीदेवीमा व्यापार गर्ने व्यक्तिले सजिलै कर्जा पाउने अवस्था रहेको एभरेष्ट बैंक शाखा प्रबन्धक सतिशप्रताप सिंहले बताए ।
ठूला व्यापारीलाई विगतको परफरमेन्स हेरेर मौज्दात धितोमा वर्किङ क्यापिटल लोन दिन सकिने भए पनि साना व्यापारीलाई घर-जग्गाविना कर्जा दिन नसकिने एभरेष्टका सिंहको भनाइ छ । 'व्यापारीको नजिकमा बैंक खुलेपछि बैंकको ऋण पाउन हिसाब-किताब पारदर्शी र व्यवस्थित राख्नुपर्छ भन्ने शिक्षा पनि व्यापारीमा बढ्छ,' उनले भने ।कृषि विकास बैंक शाखा प्रबन्धक सुन्दरप्रसाद खतिवडाले कर्जा प्रवाहका क्षेत्रलाई विविधीकरण गरेर व्यापार विस्तार गरिएको बताए । 'यस शाखाबाट सेवा व्यवसाय, ट्रेकिङ, स्वास्थ्य, सिमेन्ट, ओभरड्राप\mटलगायतका कर्जा प्रवाह भएको छ,' उनले भने । सरकारी बैंक ग्राहक खोज्न त्यति आक्रामक देखिएका छैनन् भने निजी बैंकले विभिन्न नीति अपनाएका छन् । सरकारी बैंकले पनि कहिलेकाहीँ स्थानीय व्यापारीसँग सरसल्लाह गर्ने गरेका छन् ।
२० माघ २०६५ मा आइसिएफसी निजी क्ष्ाेत्रको पहिलो वित्तीय संस्थाका रूपमा मैतीदेवी प्रवेश गरेको हो । निजी क्ष्ाेत्रको उपस्थिति शून्य भएको अवस्थामा फाइनान्सका केही प्रवर्द्धकको निवाससमेत रहेको मैतीदेवीमा शाखा खोलिएको थियो । १५ सय ग्राहकमध्ये ८० प्रतिशत स्थानीय रहेको उनले बताए । यस शाखाले २३ करोड निक्षेप संकलन गरी १६ करोड ऋण प्रवाह गरेको छ । क्यास प\mलो र लिक्युडिटी मेन्टन गर्न सकेको कारण ५०/६० लाखको चेक पनि एक मिनेटमै साट्न सकिने उनको भनाइ छ ।आइसिएफसी शाखाले हार्डवेयर पसललगायत हाउजिङ र पुरानो घर रिनोभेसन कर्जा मुख्य रूपमा प्रवाह गरेको छ । कम्पनीले केही कार्यालयको सेलेरी एकाउन्ट पनि खोलेको छ । दुई सय रुपैयाँमा खाता खोल्न सकिने सेलरी एकाउन्टमा कम्पनीले ६ प्रतिशत दैनिक ब्याज प्रदान गरिरहेको छ ।शाखामा सातजना बैंकिङ स्टाफमध्ये तीनजना स्थानीय रहेका छन् । व्यापारी र सहकारीको निक्षेपलाई लक्षित गरी शाखाले सात बजेसम्म सेवा विस्तार गरेको छ । हिउँदमा भने ६ बजेसम्म सेवा सञ्चालन हुन्छ । शनिबारसमेत केही घन्टा फाइनान्स खुल्ने गरेको छ ।
गत २४ साउनमा शाखा खोलेको एभरेष्ट बैंक मैतीदेवी प्रवेश गर्ने पहिलो निजी क्षेत्रको 'क' वर्गको वाणिज्य बैंक हो । भविष्यमा सेवा र प्रशासनिक कामलाई बढाउन सकिने गरी एभरेष्टले मैतीदेवीमा फराकिलो ठाउँ लिई फुलफेज बैंकिङ सञचालन गरिरहेको छ ।
एभरेष्टले हार्डवेयर र आवासीय क्षेत्र हेरेर रिटेल र कमर्सियल कर्जा दिने उद्देश्यले शाखा खोलेको हो । ५० लाखसम्म प्रवाह गरिने प\mलेक्जी लोन प्रवर्द्धन गरिरहेको शाखा प्रबन्धक सिंहले बताए ।छोटै अवधिमा शाखाले ग्राहक संख्या एक हजार पुर्‍याई सात करोड निक्षेप संकलन र तीन करोड कर्जा प्रवाह गरेको छ । बैंकले ३ प्रतिशत ब्याज दिने जनरल सेभिङमा करिब चार करोड जम्मा गरेको छ । 'निक्षेप तुरुन्तै लिइन्छ, तर कर्जा स्वीकृतिको प्रक्रिया पूरा गर्न समय लाग्ने भएकाले तत्काल कर्जा थोरै देखिएको हो,' उनले भने, 'केही महिनामै सन्तुलित हुन्छौँ ।' एभरेष्टको एटिएममा दैनिक औसत एक सय कारोबार हुने गरेको छ ।यस क्षेत्रमा विद्यार्थीको बसोबास बढी छ । एभरेष्टले एक सय रुपैयाँमा विद्यार्थी खाता खोलेपछि बैंकले चेक र डेबिट कार्ड निःशुल्क उपलब्ध गराउँछ । 'विद्यार्थीका घरबाट अभिभावकले पठाएको पैसा सजिलै विद्यार्थीको हात परोस् भनेर यो खाता सञ्चालन गरिएको हो,' सिंहले भने ।यस शाखामा रहेका पाँचजना कर्मचारी छन् । एभरेष्ट बैंकले कर्मचारी नियुक्तिमा स्थानीयतालाई गाँसेको छैन । 'काठमाडौंमा नजिकैको मानिसबीच चिनजान हुन्न,' सिंहले भने, 'त्यसमाथि एभरेष्ट बैंकले स्थानीयभन्दा पनि दक्षता र व्यावसायिकता हेर्छु ।' घरदैलोमा नपुगी ग्राहक बनाउन सकिन्न भन्ने मान्यताले गत ८ भदौमा सिटिजन्स बैंक इन्टरनेसनलले १७औँ शाखा मैतीदेवीमा खोलेको हो । सिटिजन्स शाखा प्रबन्धक कँडेलले भने, 'मैतीदेवीवासीलाई ग्राहक बनाउन उनकै घरमा बैंक पुर्‍याउनुपर्छ भनेर आएका हौँ ।' धेरै बैंक भएकाले अहिले ग्राहक सेवामा विशेष ध्यान दिनुपरेको उनको भनाइ थियो ।
बैंक थपिँदै जाँदा राम्रा बजार सबै सकिइसकेका छन् । त्यसैले उदाउँदो बजारलाई समेत बैंकले लक्ष्य बनाइरहेका छन् । 'मैतीदेवीमा सुन र गार्मेन्टको व्यापार थपिएको छ,' कँडेलले भने, 'जनचाप पनि धेरै भएको क्ष्ाेत्र हो । बिजनेसमेन मात्र भएको ठाउँको निक्षेप स्थायी नहुन सक्छ, यस क्षेत्रमा कोर बचतकर्ता छन् ।'वर्किङ क्यापिटल कर्जाका लागि दुई व्यापारीसँग कुराकानी भइरहेको उनले जानकारी दिए । 'कर्जा लिन चाहने व्यापारीले चार्टर्ड एकाउन्टेन्टबाट राम्रोसँग लेखापरीक्षण गराएर राख्नुपर्छ,' उनको सुझाव छ । नौ सय ग्राहकमध्ये ८० प्रतिशत स्थानीय रहेको जानकारी उनले दिए । त्यसमध्ये संस्थागत ५०/६० वटामात्र छन् ।
शाखाले नौै करोड निक्षेप संकलन गरी डेढ करोड कर्जा प्रवाह गरेको छ । बैंकले सञ्चालन गरेको एक हजारमा खोल्न सकिने महिला बचत खाता ग्राहकले रुचाएका छन् । यसमा दैनिक मौज्दातमा ६ प्रतिशत ब्याज दिइन्छ ।सेलेरी एकाउन्ट खोल्नेबारे पनि स्थानीय संस्थाहरूसँग कुराकानी भइरहको उनले बताए । 'संस्थाको अनुरोधअनुसार हामीले शून्य रुपैयाँमा सेलरी एकाउन्ट खोली एक सय रुपैयाँमा डेबिटकार्डको सुविधासम्म दिन सक्छौँ,' उनले भने । सेलरी एकाउन्टमा बैंकले ३ प्रतिशत ब्याज दिन्छ ।सिटिजन्सले कर्मचारी भर्ना गर्दा शाखापिच्छे आवेदन माग गरेको हुनाले सम्बन्धित शाखामा स्थानीयतालाई ध्यान दिएको छ । यस शाखामा पाँच कर्मचारी छन् । निजी क्षेत्रको पहिलो वाणिज्य बैंक नबिल आउने चर्चा मैतीदेवीमा फैलिएको छ । तीन उद्देश्यका लाखि शाखा विस्तार गर्न लागिएको नबिल वित्तीय विभाग प्रमुख भुवन दाहालले जानकारी दिए । 'निक्ष्ाेप संकलन, साना तथा मझौला कर्जा प्रवाह र काठमाडौंभित्र मुख्य ठाउँका ग्राहक नबिल खोज्न अर्काे टोल जान नपरोस् भन्ने उद्देश्य राखिएको छ,' उनले भने ।सो शाखमा ६ कर्मचारी रहने बताइएको छ ।मैतीदेवीमा सबैभन्दा पहिले २०४२ सालमा राष्ट्रिय वाणिज्य बैंक शाखा खुलेको थियो । हाल ११ हजार पाँच सय ग्राहक रहेको यस शाखाले ३८ करोड निक्षेप संकलन गरेको छ । त्यसमध्ये अधिकांश २ प्रतिशत ब्याज पाइने जनरल सेभिङमा रहेको छ । वाणिज्य बैंकले निक्षेपअनुसार बढी ब्याज पाइने विशेष बचत योजना ल्याएको भए पनि शाखाले यसबारे प्रचार-प्रसार नगरेको र ग्राहकले पनि नबुझेको कारण अन्य खाता खोलिएका छैनन् ।राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकले तीन महिनाअघि नै मैतीदेवीमा एटिएम स्थापना गरेको भए पनि राम्ररी व्यवस्थापन नभएकाले अहिलेसम्म नियमित सुचारु हुन सकेको छैन । स्थानीय व्यापारीबाट निक्षेप बढाउन सन्ध्याकालीन सेवा विस्तारका लागि केन्द्रसँग स्वीकृति माग गरिएको शाखा सहायक प्रबन्धक दाहालले बताए ।कृषि विकास बैंक मैतीदेवीमा २०५९ सालमा खुलेको हो । यस अलावा मैतीदेवीमा नेपाल इन्भेष्टमेन्ट बैंक र हिमालयन बैंकका एटिएम केन्द्र रहेका छन् । यी केन्द्र वान-वेमा रहेका छन् ।मैतिदेवीमा रहेका बैंक शाखाले मासिक ४० देखि एकलाख २० हजारको हाराहारीमा घरभाडा तिरेको तथा ४० लाखदेखि एक करोड रुपैयाँसम्मको लागतमा कार्यालय स्थापना गरेको बुझिएको छ । यस क्षेत्रमा हरेक बैंकमा औसत २० वटा रेमिट्यान्स कारोबार हुने गरेको छ ।

समाप्त

विज्ञान पढ्ने सोच गर्मीले सुकायो

(चाणक्य मासिक, कात्र्तिक २०६६ अंकबाट)


फत्तबहादुर के.सी., अध्यक्ष, बीमा समिित

सरल र मिठास स्वभावका धनी केसी पाल्पामा २०१३ साल भाद्र ३ गते परिवारको माहिलो छोराको रुपमा जन्मनु भएको हो । वहाँका चार दाजुभाइ र एक बहिनी हुनुहुन्छ । दाइ टंकबहादुर वकालत र कान्छो भाइ मनोहर सामाजिक कार्यकर्ता एवं किसान हुनुहुन्छ भने विवाहिता बहिनीे बुटबलमा बस्दै आउनु भएको छ । पढाइमा ज्यादै झुकाव र लगनशील केसी एकैपल्ट तीन कक्षामा भर्ना हुनु भएको हो । उक्त समयमा दाइ कक्षु चारमा हुनुहुन्थ्यो । गाउँकै स्थानीय स्कुलबाट कक्षु नौ पूरा गरी सदरमुकाम तानसेनबाट वि। सं २०२९ सालमा द्वितीय श्रेणीमा प्रवेशिका उत्र्तीण गर्नुभएको हो । सानो छँदा खेलकुदमा चासो नभएको र पढ्नमा ज्यादै जिज्ञासु तर अलि हटि स्वभाव भएको उहाँ सम्झनुहुन्छ । केसी धर्मपत्नि अनिता गृहणी हुनुहुन्छ भने एक छोरा काठमाण्डौ कलेज अफ म्यानेजमेन्टमा बीबीआईएस ब्याचलर अफ बिजनेस इनफोरमेशन सिस्टम मा अध्ययनरत हुनुहुन्छ एक छोरी बेलायतमा अध्ययनरत हुनुहुन्छ । उच्च शिक्षf

"विज्ञान विषयमा उच्च शिक्षा लिने सोचले कलेज खोज्न गोरखपुर पुगेका केसीको गर्मीले सात्तो खाएछ । सँगै गएका साथी त्यो गर्मी हावापानीको कारण गोरखपुरबाटै फर्किएछन् । उहाँ भने पोखराको पृथ्वीनारायण क्याम्पसमा दसैंसम्म भर्ना हुन पाइहाल्छ त्यही गएर वाणिज्य संकाय पढ्नुपर्ला भन्ने सोचले लखनउतिर घुम्न जानु भएछ । पछि फर्किदा त नयाँ शिक्षा लागू भएकोले भर्ना कार्य बन्द भएछ । उहाँको एक वर्षको समय त्यत्तिकै बित्यो । त्रिभुवन बहुमुखी क्याम्पसबाट वाणिज्य संकायमा स्नातक गरेपछि २०३५ सालमा कीर्तिपुरमा स्नातकोत्तर सुरु हुनभयो । उहाँ सामाजिक कामको साथै विद्यार्थी युनियनमा सभापतिसम्म हुनुभएको थियो । २०३८ सालमा पनि प्रथम श्रेणी ७३ प्रतिशत अंक ल्याई स्नातकोत्तर उत्तीर्ण गरेकोमा उहाँ गर्व गर्नुहुन्छ । शिक्षण पेसा आदर्श मर्यादित धेरैलाई ज्ञान दिन सक्ने पेसा भएको निष्कर्ष निकाल्नु भएका केसी लोक सेवा आयोग र अन्य संघ संस्थातर्फ अल्झनु भएन । त्रिभुवन विश्वविद्यालयकै आर्थिक विकास तथा प्रशासन केन्द्र सेडामा तीन महिना अनुसन्धान विषयमा काम गरी पृथ्वीनारायण क्याम्पस पोखरामा प्रध्यापन थाल्नुभयो । उहाँले साढे पाँच वर्ष नेपाल कमस्र क्याम्पसमा काम गर्नुभयो । सन् १९९९ वि।सं। २०५६ सालमा भारतको बनारस हिन्दु विश्वविद्यालयबाट वाणिज्य संकायमा विद्यावारिधि गर्नुभएको हो ।

दिनचर्या

तडकभडक नभएको सामान्य जीवन बिताउने केसी मदिरा चुरोट आदि सेवान गर्नुहुन्न । दाल भात तरकारी र अचार उहाँको दैनिक भोजन हो । आमाको स्वर्गारोहण भएको दुई वर्षपश्चात उहाँले माछा र मासुको परिकारलाई छोड्नु भएका उहाँ साकाहारी हुनुहुन्छ । बिहान ५ देखि साढे ५ बजेभित्र उठी सामान्य योगा प्रणायम गरेपछि उहाँ केही समयअघिबाट मर्निङ वाक पनि जान थाल्नु भएको छ । गीत संगीत फिल्म जस्ता मनोराजन कार्यक्रमप्रति सोख नभएको उहाँ बताउनुहुन्छ ।

फुस्रदको समय

दैनिक कार्यले गर्दा फुस्रदै कम हुने र लामो समयको बिदामा व्यवस्थापन संकायका पुस्तक खरिद गरेर पढ्ने पत्रपत्रिका पढ्ने गरेको केसी बताउनु हुन्छ । पहिला पहिला विभिन्न विषयमा आफ्ना लेख राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय पत्रपत्रिकामा प्रकाशन गर्ने गरेको तर हाल लेख रचना कार्यमा कमी आएको उहाँले बताउनुभयो ।

बीमा व्यवसाय

प्रध्यापन क्रममा पनि बैंक फाइनान्स बीमा आपुूले जानेको बिषय रहेको र व्यावहारिक हिसाबले अहिले मात्र पूर्ण जानकारी भएको बताउनु हुने केसी बीमा व्यवसाय भनेको जोखिम एजुम गर्ने जोखिम हस्तान्तरण गर्ने जोखिम व्यवस्थापन गर्ने एउटा ज्यादै नै महत्वपूर्ण विषय हो जुन व्यवसाय अन्य व्यवसायभन्दा प्राविधिक र संवेदनशील भएको उहाँको भनाइ छ ।

क्षेत्र

"बीमा गर्नुलाई कर तिरेसरह मान्ने गरिन्छ । बीमाबारे स्वयम् जानकार मलाई विद्यार्थीले कलेजमा बारम्बार बीमा गर्नुपर् यो सर भन्दा पनि मैले बीमा गरिनँ । २०५० सालमा पारिश्रमिकमा कर लाग्ने भयो । अनि करबाट जोगिन बीमा गरेँु उहाँ भन्नुहुन्छ । वास्तवमा बीमा भनेको जोखिम हस्तान्तरण गर्ने संस्कृति हो बानी हो र यो एउटा सामाजिक सुरक्षाको माध्यम हो । बीमा व्यवसायलाई व्यापकरुपमा वृद्धि गर्नुपर्ने र हरेक नेपालीमाझ परिचित गराउनुपर्ने उहाँको विचार छ । हाल जीवन बीमा गर्नेको संख्या पाँच प्रतिशतभन्दा कम रहनु अहिलेको चुनौती रहेको उहाँले बताउनुभयो । बीमा व्यवसाय विस्तार गर्न हरेक व्यक्तिको आवश्यकताअनुसार प्याकेज लानुपर्छ । हरेक व्यक्तिमा बीमासम्बन्धी मानसिकता परिवर्तन गर्नुपर्छ र बीमा गर्न आम्दानीको स्रोत बढाउन नेपाली जनतालाई बीमा शुल्क तिर्ने हैसियत बनाउनुपर्छ । यस्ता कार्यक्रमलाई आर्थिक कि्रयाकलापले सहयोग गर्न सरकारी गैरसरकारी अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी क्षेत्र बीमा कम्पनी सबैले ध्यान दिनुपर्ने उहाँ बताउनुहुन्छ ।

बीमाले गर्नुपर्ने कार्य

स्वास्थ्य सेवा हिजो आज ज्यादै महँगो भएको छ । सरकारी क्षेत्रमा काम नै नहुने र निजी स्वास्थ्य सेवामा महँगोले गर्दा सर्वसाधारण उपचार नपाई मर्ने स्थिति रहेको औंल्याउँदै उहाँ भन्नुहुन्छ ुसरकारले नै सामाजिक सुरक्षाको योजना बनाएर अघि बढ्नुपर्छ ।ु यस्तो कार्य पाइलट प्रोजेक्ट बनाएर कार्यान्वयन गरे तापनि सफल हुन सकेन । यसको लागि समाज पनि सभ्य हुनुपर्ने गलत कुरामा दाबी गर्ने बानी परिवर्तन गर्नुपर्ने एउटै व्यक्तिबाट सही भएको दुई/तीनवटा रिपोर्ट पनि आउने हुँदा गाह्रो हुन्छ । हालसम्मको प्रबन्ध कार्य पर्याप्त नभएको बीमा कम्पनी गाउँसम्म पुग्न पनि नसकेको कुरा फत्तबहादुर केसी स्वीकार गर्नुहुन्छ । सहरी क्षेत्रको स्कुल कलेजमा निबन्ध प्रतियोगिता हाजिरी जवाफ तथा श्रव्य दृश्य आदि कृयाकलाप गरिएको र यसको प्रचार प्रसारलाई अझ बृहत बानाउन गोरखापत्रमा एक वर्षसम्म सुरुको पृष्ठमा विज्ञापन प्रकाशन गरिएको छ ।

साझा प्रकाशनसँग पनि सम्झौता गरी बीमा समितिको सूचना किताबको पछाडि भागमा प्रकाशन गरिएको जानकारी पनि दिनुभयॊ । यसको दायरा बढाउन पनि विभिन्न तहका पाठ्यक्रम जस्तै कक्षा ८ १० ११ १२ बीबीएस बीबीए आदिमा बीमाको प्रारम्भिक कुरा महत्व प्रकि्रया समाजमा पार्ने सकारात्मक पक्ष जस्ता महत्वपूर्ण विषयको जानकारी गराइएको केसीले बताउनुभयो । अझ यस कार्यलाई चुस्त र व्यवस्थित बनाएर लैजानको लागि विभिन्न विकल्प सोचेको र ठाँउ परिवेश पहिचान गरेर अगाडि बढ्ने योजना रहेको उहाँले बताउनु भयो । बीमा कम्पनी धेरै खुल्नुभन्दा पनि स्तरीय तथा स्वच्छ प्रतिस्पर्धातर्फ बढावा िदंदै केसी भन्नुहुन्छ ुसन्तान जन्माउनु मात्रै ठूलो कुरा होइन पालन पोषण गर्नु हुर्काउनु बढाउनु र सक्षम बनाउनु ठूलो कुरा हो ।ु नेपालमा १६ वटा निर्जीवन ८ वटा जीवन र एउटा दुईटै बीमा गर्ने कम्पनी गरी २५ कम्पनी छन् । केही नयाँ कम्पनी संचालनको पर्खाइको क्रममा रहेको जानाकारी केसीले दिनुभयो ।

नाफा

नाफा भनेको हरेक कम्पनीमा भर पर्ने कुरा हो । कम्पनीको बीमा शुल्क कति संकलन गरेको छ संकलन रकम कहाँ लगानी गरेको छ संकलन खर्च कति हदसम्म नियन्त्रण गरेर राखेको छ यी विषय महत्वपूर्ण हुन्छ । इन्स्योरेन्स कम्पनीको विगतका कारोबार हेर्ने हो भने २०५६/२०५७ मा तीन कम्पनी आए २०६४/०६५ मा चारवटा कम्पनी आए । पछि आएका यी कम्पनी र अघिका कम्पनीले पनि सेयरधनीलाई केही दिएको देिखंदैन । निर्जीवन बीमा कम्पनीले गत वर्ष साढे ६ करोडदेखि ४४ करोडसम्म बिमाशुल्क संकलन गरेका छन् । कुनै कुनै कम्पनीले १० प्रतिशत र कुनैले पाँच प्रतिशत लाभांश दिने घोषणा गरेका थिए । यसर्थ कम्पनीले पर्याप्त मुनाफा आर्जन गरेर सेयरधनीलाई लाभांश वितरण गरे भन्न नसकिने स्थिति रहेको केसी बताउनु हुन्छ । तेश्रो पक्ष मोटर बीमा अनिवार्य लागू भएको हुनाले कम्पनीको दायरा बढ्ने पि्रमियम दरमा केही वृद्धि भई कम्पनी अलिकति साइजमा आउने र घटनाका पीडित पक्षलाई पनि राहत मिल्ने स्थिति आएको केसी बताउनुहुन्छ ।

बीमा कम्पनीको चुनौती

सूचना प्रविधि र विश्वव्यापीकरणको युगमा हरेक क्षेत्रमा चुनौती रहेका छन् । नेपालमा भइरहेका कम्पनीको प्रस्तुतीकरण पनि सन्तोषजनक छैन जोखिम वहन गर्ने दाँजोमा कम्पनीको चुक्ता पुँजी ज्यादै कम छ निर्जीवन बीमा कम्पनी १० करोड र जीवन वीमा कम्पनीको २५ करोड पुँजी रहेको छ । तर उनीहरुले अरबांै पुँजी चलाउँछन् । अहिलो विश्वव्यापी रुपमा आर्थिक मन्दीको अवस्था देखिएको छ । यसले शक्तिशाली देशलाई पनि ठूलो धक्का दिएको छ हाम्रो जस्तो कमजोर आर्थिक स्थिति भएको देशले आगामी दिनमा हुनसक्ने घटनालाई मध्यनजर गरेर सक्षम रुपमा कम्पनी आउनुपर्छ । कम्पनी आउँदा पुँजी मात्र लिएर होइन सक्षम मानव संसाधन लिएर आउनुपर्ने सुझाव दिनुहुन्छ केसी । ुसुरुमा बैंक र बीमा कम्पनी तीन करोडमा खुलेका हुन् । बीमा कम्पनीको पुँजी अहिले १० करोड छ भने बैंकको दुई अर्ब पुगिसक्योु उहाँको भनाइ छ । नयाँ आउने कम्पनीलाई मार्गदर्शन िदंदै केसी भन्नुहुन्छ ुदेशभित्रै पनि ठूलो प्रतिस्पर्धा छ डब्ल्यूटीओ प्रावधानअनुसार आगामी वर्ष विदेशी कम्पनी पनि आउन सक्ने हुँदा बीमा कम्पनीलाई ठूलो चुनौती रहेको उहाँले बताउनुभयो ।

आकस्मिक बीमा कोष

आकस्मिक बीमा द्वन्द्व व्यवस्थापन शुल्क नेपालको स्थिति हेरेर लिइएको हॊइन यस विषयमा पनि दुई थरीका धारणा आएका छन् नेपालमा द्वन्द्व समाप्त भइसकेको छ । यसको शुल्क कम हुनु पर्छ भन्ने धारणा एक पक्षको रहेको छ भने अर्को पक्षले द्वन्द्व भनेको एक क्षेत्रमा कम होला तर पूर्ण रुपले त हट्दैन भन्ने तर्क गर्दै आएका छन् । वास्तवमा यो आकस्मिक बीमा कोष नेपालकै होइन इन्स्योरेन्स कम्पनीले नेपालको जोखिम लिन नमान्दा खोलिएको हो । यसको दर घटाएर तोक्नु राम्रो हुने उहाँको धारणा छ । अमेरिकन लाइफ इन्स्योरेन्स कम्पनी एलिको शाखाको रुपमा नेपालमा संचालित छ । शाखा कार्यालय भएता पनि नेपालको कम्पनी रजिष्ट्रार कार्यालयमा दर्ता भएको छ । यस कम्पनीले यहाँको नीति नियम मान्नै पर्छ । यसले बीमा समितिको स्वीकृति बिना पैसा उठाउन नपाउने हुँदा पैसा उठाएर भाग्ने सम्भावना नरहेको केसीले बताउनुभयो । प्रमियम संकलन गरेको पैसा नेपाल राष्ट बैंकको ट्रेजरी बिल र स्ट्यान्डर्ड चार्टर्ड बैकको मुद्दतीमा लगानी गरेको गरेको हुनाले पूर्ण सुरक्षित रहेको केसीले बताउनुभयो । यसको पि्रमियम दर बढी भएकोले अन्य कम्पनीलाई असर गरेको भन्ने विषयमा केसी भन्नुहुन्छ पि्रमियम दर मृत्युदर तालिकाले निर्धारण गर्छ कुनै कम्पनीले आपुूलाई नाफा हुने देखिएमा विभिन्न देशको मृत्युदर तालिका प्रयोग गर्ने गरेको उहाँको भनाइ छ । बीमा कम्पनीको ३८ वर्षे इतिहासमा समितिले पहिलो पटक नेपालीकै मृत्युदर तालिका लागू गर्न लागेको जानकारी उहाँले दिनुभयो । ुयसबाट कम्पनीहरुको पि्रमियम दरमा एकरुपता आउने छु उहाँले भन्नुभयो ।

निजीकरण

नेपालमा वि.स. २०४९ देखि निजीकरण सुरु भएको हो । सुरुमा तीन वटा बाँसबारी हरिसिद्धि र भृकुटी गर्दै दोश्रो र तेश्रो चरण गरी निजीकरण गरिएको केसी बताउनुहुन्छ । यसले विश्वमा केही सकारात्मक प्रभाव पारे तापनि खासै राम्रो परिणाम देखाउन नसकेको उहाँको विष्लेषण छ । ुनेपालको सन्दर्भमा निजीकरण गरिएका संस्था अहिले केही बन्द भैसकेको र केही सामान्य अवस्थामा चलेका छन्ु केसीको भनाइ छ ।

नयाँ पुस्तालाई सुझाब

नयाँ पुस्ता आफैंमा इमान्दार र मेहनती हुनुपर्ने उहाँको सुझाब छ । देश विकास र समॄद्ध समाज निर्माणको कुरा एउटा पक्षले मात्र सम्भव नभएकोले यस्तो महान् कार्यमा सम्पूर्ण पक्षको सहभागिता आवश्यक पर्ने हुँदा समयको समुचित परिचालन गरेर इमान्दारीका साथ मन वचन र कर्मले लाग्नुपर्ने सुझाब दिनुहुन्छ ।

समाप्त

नयाँ बैंकको सूचीमा प्रथम छौं

(चाणक्य मासिक, कात्र्तिक २०६६ अंकबाट)

नारायणदास मानन्धर, प्रमुख कार्यकारी अधिकृत, प्राईम कमर्शियल बैंक लि.

"दोस्रो वर्षमा २२ करोडभन्दा बढी संचालन मुनाफा र चालु आर्थिक वर्षमा अझ राम्रो
स्थितिमा पुग्छौं । पहिलाका बैंकसँग दाज्ने हो भने उनीहरुले सात/आठ वर्षमा गरेको
प्रगति यो बैंकले दुई÷तीन वर्षमा हासिल गरिसकेको छ ।"

वाणिज्य बैंकको इतिहासमा पछिल्लो समयमा आएका बैंकमध्ये अलग्गै पहिचानका साथ अघि बढेको प्राइम कमसर्ियल बैंक लिमिटेडका प्रमुख कार्यकारी अधिकृतसँग बैंकको स्थिति र भावी योजनाबारे चाणक्यले गरेको कुराकानीको सारः
समग्र बैंकिङ्ग क्षेत्रको अवस्था कस्तो देख्नुहुन्छ ?
बैंकिङ्ग क्षँेत्र राम्रो अवस्थामा छ । जनताले सुविधा पाइरहेका छन् कुनै समयमा ग्रँमीण क्षेत्रबाट बैंक विस्थापित भए पनि अहिले विस्तार हुन थालेको छ । बैंकको उपस्थिति धेरै भएको ठाउँमा प्रतिस्पर्धा गर्दा ग्राहकले गुणस्तरीय सेवा पाएका छन् । बैंक आफैं पनि राम्रँे स्थितिमा अगाडि बढिरहेका छन् । निक्षँेप लगानी बढिरहेको छ लगानीकर्तालाई पनि राम्रँे प्रतिफल दिइरहेका छन् । रोजगारीमा पनि योगदान गरिरहेको छ । उद्योगधन्दा फस्टाउन नसके पनि बैंक फस्टाएको कारण के होला ?बैंकिङ्ग क्षेत्र रोकिने क्षेत्र होइन । उद्योगधन्दा फस्टाउन नसके पनि अन्य आर्थिक कि्रयाकलाप भइरहेको हुन्छ । यदि देशमा शान्ति सुरक्षा कायम भयो भने बैंकिङ्ग क्षेत्रले अझ गति लिन्छ । हामीसँग भौतिक पूर्वाधार स्रोत साधन छ । अहिले धेरै मान्छे बाहिर गएका र ठूलो क्षँेत्रमा लगानी नगरेको शान्ति सुरक्षा अभावको कारणले हो । तर अहिले सुधार आइसकेको छ । ठूलो क्षँेत्रमा लगानी गर्न थालेका छन् । स्थिति राम्रै हुँदै गएपछि अवसर पनि बढ्दै जान्छ । यो बेलामा हामीसँग भएको साधनस्रोतले पुग्दैन । कुनै ठूलो प्रोजेक्टमा सबै बैंक मिलेर लगानी गरे पनि अपर्याप्त हुन्छ । त्यसकारण बैंक खेालिनुलाई नराम्रो रुपमा लिन मिल्दैन । प्रतिस्पर्धाको नाममा बैंक धरायसी हुने अवस्था सम्म गर्नु भएन । आपुनो दायराभित्र बसेर काम गर्ने हो भने राम्रँे क्षँेत्र छ ।
बैंकको वित्तीय अवस्था कस्तो छ ?
वित्तीय रुपमा राम्रँे स्थितिमा छौं । सहयात्री बैंकले हाम्रो वित्तीय अवस्थाको प्रसंशा गर्ने गरेका छन् । पहिलो वर्षदेखी नै खुद नाफाको स्थितिमा पुग्यौं । दोस्रो वर्षमा २२ करोडभन्दा बढी संचालन मुनाफा र चालु आर्थिक वर्षमा अझ राम्रो स्थितिमा पुग्छौं । पहिलाका बैंकसँग दाज्ने हो भने उनीहरुले सात/आठ वर्षमा गरेको प्रगति यो बैंकले दुई/तीन वर्षमा हासिल गरिसकेको छ । निक्षँेप र लगानीको स्थिति पनि राम्रो छ । भर्खरै रकम अभावको स्थितिमा पनि हामीले आवश्यक मात्रामा आपूर्ति गर् यौं । साथै अरु बैंकलाई ९-१० करोड रुपैयाँ उपलब्ध गरायौं । निक्षेप १२ अर्ब ७८ करोड पुगेको छ । एक अर्बको चुक्ता पुँजी साधारणसभापछि यही वर्ष दुई अर्ब चुक्ता पुँजी बनाउछौ । गत बर्षको खुद नाफा करिब १४ करोड अपरिस्कृत छ ।प्राइम बैंक समग्र बैंकिङ्ग क्षेत्रसँग समान रुपले अगाडि बढेको छ कि फरक ढंगले ?सुरुदेखि नै हाम्रो सिद्धान्त अलि फरक छ । वाणिज्य बैंकिङ्ग कि्रयाकलापमा मात्र नभई विकासका कि्रयाकलापमा पनि जान खेाजिरहेका छौं । ग्रामीण क्षँेत्रमा पनि केही योगदान गर्ने हो भन्ने हिसाबले पशुपालनलगायतका नयाँ कार्यक्रम लिएर जाँदैछौं । दुई/तीन महिनाभित्रै केही कार्यक्रम लिएर आउँदैछौं ।
हालसम्म विभिन्न ठाउँमा कस्ता कार्यक्रम लिएर जानुभएको छ ?
हालसम्म दशवटा शाखा संचालनमा छन् र दुई महिनाभित्र अरु पाँच वटा संचालनमा आउने छन् । जिरी काभ्रे चितवनलगायतका ठाउँमा ग्रामीण क्षँेत्रलाई सुहाउने कार्यक्रम लिएर गएका छौं । सहरभित्र कतिपय ठाउँमा बैकिङ्ग सेवाबाट बिाचत रहेका क्षँेत्रमा हामी विभिन्न कार्यक्रम लिएर जाँदैछौं ।
लगानी कुन कुन क्षेत्रमा बाँडिएको छ ?
हाइड्रोपावर सिमेन्ट फैक्ट्री उद्योगधन्दालगायत लगानी सबैतिर छरिएको छ । आँखु खोला माई खोला हाइड्रोपावर सोनापुर सिमेन्टजस्ता कम्पनीमा लगानी रहेको छ । केही व्यापारिक कम्प्लेक्समा पनि लगानी रहेको छ । प्राइम बैंक सुस्त ढंगले अघि बढेको भनिन्छ नि ?कुन हिसाबले सुस्त भनिएको हो त्यसका लागि मापदण्ड चाहिन्छ । लगानी नाफा निक्षँेपका हिसाबले हामी माथिल्लो स्थानमा छौं । नयाँ बैंकको सूचीमा हामी प्रथम स्थानमा छौं ।
भावी योजना र रणनीति के छन् ?
अन्य बैंक जुन हिसाबले गइरहेका छन् त्योभन्दा हामी भिन्नै हिसाबले गइरहेका छौं । त्यही ठाउँमा गएर खोसाखोस गर्ने पक्षँमा छैनौं । जहाँ बैंकिङ्ग सुविधा नभएको ठाउँ छ त्यही जाँदैछौं । त्यसको अलावा निक्षँेपकर्तालाई बैंकिङ्ग पार्टनर सम्झिन्छौं । निक्षँेपमा पनि राम्रँे प्रतिफल होस् भन्ने धारणा छ । हामीले सुरुमा नै दैनिक मौज्दातमा अरुले भन्दा बढी ब्याज दिएका थियौं । पछि वित्तीय अवस्था अझ राम्रो हुँदै जाँदा बीचबीचमा ग्राहकले नभनी पनि ब्याजदर बढाइदिएका छौं । दुई/तीन महिनापछि विशेष योजना लिएर आउँदैछौं जुन अरु वाणिज्य बैंकको भन्दा धेरै फरक हुन्छ ।ग्रँहक संख्या कति बनाउने लक्ष्य छ ?अहिले ग्रँहक संख्या ४० हजार छ । जति हामीले सुविधा िदंदै गयांै त्यसअनुसार बढ्दै जान्छ । हामीले ग्राहक संख्याको प्रतिस्पर्धामा भन्दा उनीहरुलाई दिइने सेवाको गुणस्तरमा बढी ध्यान दिन्छौं ।
त्यसो भए बजारमा आक्रामक भएर प्रस्तुत नहुने ?
आक्रामक भएर कुनै किसिममा जाँदैनौ । लगानीमा पनि आक्रामक रुपमा नभई जोखिमलाई व्यवस्थापन गरेर अघि बढेका छौं । जोखिम लिने हाम्रो मान्यताभित्र छैन । रियल स्टेट र सेयरमा गरिएको दुई वर्षसम्मको लगानी हेर्दा आक्रामक देखिएका छौं तर जोखिम नलिई मात्र गरेका छौं । अरु बैंकले तँछाडमछाड गरेका कतिपय काममा हामीले हात हालेका छैनौं ।
ग्रामीण स्तरमा सहरको जस्तो प्रशस्त सम्भावना हुँदैन नि ?
ग्रामीण स्तरका लागि अन्य कार्यक्रम छन् । डिप्राइभ्ड सेक्टर लोन युवा स्वरोजगार कार्यक्रम आदि बाट प्रस्तुत हुन्छौं । कतिपय ठाउँमा आफंै प्रस्तुत हुन्छौं भने अन्य संस्थाबाट पनि प्रस्तुत हुन्छौं । विदेशी बैंक आएमा उनीहरुसँग प्रतिस्पर्धा गर्न सक्नुहुन्छ ?यसले हामीलाई कुनै असर गर्दैन । ठूला ठूला प्रोजेक्ट लिएर आएको खण्डमा यसबाट सहयोग हुने देखिन्छ ।बैंकहरुमा रकम अभाव के कारणले भएको हो ?सरकारबाट विभिन्न रुपमा कर लगाउने कुरा आइरहेका बेला विभिन्न शंका उपशंका उत्पन्न भयो जसले गर्दा पैसा आफैंसँग राखियो । राष्ट्र बैंकले यसबारे बारम्बार स्पस्टीकरण दिए पनि रकम गायबको स्थिति रह्यो । साथै मानिसले रकम साथमा आवश्यकभन्दा बढी राख्न थाले जसले अभाव सिर्जना गर् यो ।
वित्तीय क्षेत्र सक्षम नभएको हो ?
सक्षम नभएको होइन । रकम व्यवस्थापनका सबै काम भइसकेका थिए तर डेलिभरीमा केही ढिला भयो र अभाव देखियो । गत वर्षको दाँजोमा यो वर्ष बढी रकम निकालेको भनेर राष्ट्र बैंकले आँकडा प्रस्तुत गरेको छ । आपुूलाई कतिको सक्षम बैंकर ठान्नुहुन्छ यो अरुले मूल्याकंन गर्ने विषय हो । कुनै बैंकर एउटा बैंकमा आएपछि उसबाट के परिणाम आयो भन्ने कुरामा भर पर्दछ । म आपुूलाई के सम्झन्छु भने आपुूले जाने बुझेको कुराले योगदान गर्ने र त्यसको परिणाम हेरेर मात्र भन्ने कुरा हो । आपुनो पालामा राम्रो गरेर देखाउने भनेको जोखिम लिएर जानु हो त्यो हाम्रो सिद्धान्तमा फरक पर्दछ । भोलिको बैंकको स्थिति पनि हेर्नुपर्छ । डेढ/दुई वर्षमा बैंकको स्थिति उथलपुथल हुन पनि सक्छ । हामी भर्खर जन्मे पनि धेरै ग्राहकको साथ पाएका छौं । हामीप्रति गरेको आस्था विश्वासका कारणले हामी यहाँ पुगेका हौं ।

नयाँ स्टक एक्सचेन्जको आवश्यकता छैन

चाणक्य मासिक कात्र्तिक २०६६ अंकबाट

- मुराहरी पराजुली, सेयर विश्लेषक

वर्तमान सेयर बजारको अवस्थालाई कसरी मूल्याङ्कन गर्नुहुन्छ ?
सेयर बजारको समग्र अवस्था हेर्ने गरिन्छ । अहिले सूचाङ्क ६३० को हाराहारीमा चलिरहेको छ । अघिल्लो वर्ष भदौमा उच्च ११७५ पुगेको थियो । त्योभन्दा अगाडि टेलिकमको सेयरको मूल्य बढ्दै गएको थियो जसका कारण सूचाङ्क बढेको थियो । टेलिकमको सेयर मूल्य घट्न थाल्यो र सूचाङ्क क्रमशः घटन थाल्यो । साथै पुँजीगत लाभकर बढाइयो र सूचाङ्क क्रमिक रुपमा घट्दै गयो । फेरि चैत÷वैशाखदेखि केही बढ्न थाले पनि अहिले सामान्य घटबढमा स्थिर जस्तै छ । कारोबार रकमलाई हेर्दा कारोबार बढेको देखिन्छ । प्राथमिक सेयर जारी भइरहेको छ । त्यसकारण अहिलेको बजारलाई सकारात्मक नै छ भन्न सकिन्छ ।
अपेक्षा गरेअनुरुप किन बढ्न सकेन ?
सूचाङ्क सेयर बजारले मोमेन्टम लिन खोजेको तीन वर्षदेखि हो । शान्ति प्रकि्रया सुरु भएपछि लगानीकर्तामा सकारात्मक सन्देश गएको थियो । राष्ट्र बैंकले बैंक तथा वित्तीय संस्थालाई पुँजी दोब्बर गर्नु भनेको थियो । त्यसअनुसार कम्पनीले हकप्रद सेयर दिन सुरु गरे । त्यहीअनुरुप लगानीकर्ताले हकप्रद सेयर हात पार्नका लागि बढी मूल्य तिरेर सेयर खरिद गरे र सूचाङ्क पनि बढ्यो । तर अहिले सोही अनुपातमा बढ्न सकेको छैन । हकप्रद सेयर भनेको प्रतिफल होइन त्यो थप लगानी हो भन्ने लगानीकर्ताले बुझेका हुन जस्तो देखिएको छ अहिले हकप्रद सॆयर पाइन्छ भन्ने बित्तिकै बढी मूल्य तिरेर खरिद गरिदैन् । यसैगरी राष्ट्र बैंकको निर्देशनअनुसारको धेरै जसो कम्पनीले चुक्ता पुँजी पुर् याइसकेका छन् । यी दुई कारणले गर्दा अघिल्लो वर्ष जस्तो दु्रत गतिमा बढेको छैन । कम्पनीहरुले दिइरहेको लाभांशलाई हेर्ने हो भने अहिलेको अवस्थालाई नबढेको भने असन्तुष्टि प्रकट गर्नुपर्ने स्थिति छैन ।
त्यसो भए लगानीकर्ताको असन्तुष्टि किन देखिएको हो ?
लगानीकर्ताले बजारलाई हेर्ने रणनीति फरक फरक हुन्छ । नबुझेर अघिल्लो वर्ष बढेको अहिले बढेन भनिरहेका हुन्छन् भने कसैले बुझेर पनि यही कुरा भनिरहेका हुन्छन् । उनीहरुको रणनीति के छ त्यसमा फरक पर्ने गर्दछ । केही लगानीकर्ता लाभांशबाट प्रेरित हुन्छन् अर्को लगानीकर्ता अलि आक्रामक हुन्छ जसले लाभांशलाई छोडेर सेयर मूल्य बढ्ने हिसाबले खरिद गर्दछ । लाभांश हेर्ने लगानीकर्तालाई अहिलेको बजार चर्को छ भने पुँजीगत लाभ हेर्ने लगानीकर्तालाई त्यति सन्तोषजनक छैन । लगानीकर्ताअनुसार अहिलेको बजारको परिभाषा दिन सकिन्छ । नेपाली सेयर बजारमा कस्ता लगानीकर्ता बढी छन विभिन्न कम्पनीले लाभांश वितरण गरेको तथ्याङ्कलाई हेर्दा लाभांशलाई पछ्याउने लगानीकर्ता कम छन् । कम्पनीले दिइरहेको लाभांश र सेयर मूल्यलाई तुलना गर्ने हो भने वित्तशास्त्रको सिद्धान्तअनुसार सही अनुपातमा छैन । कम्पनीले दिइरहेको लाभांश सामान्य रुपमा चलेको ब्याजदरभन्दा कमी देखिएको छ त्यसकारण लाभांशभन्दा पुँजीगत लाभलाई ध्यान दिइन्छ ।
लगानीकर्ता शिक्षित हुँदै गएका हुन् ?
शिक्षित लगानीकर्ताको संख्या थोरै छ । हामीले धेरै शिक्षित लगानीकर्ताको अपेक्षा गर्नुहँुदैन् । सेयर बजारको इतिहास छोटो छ लगानीकर्ताहरु अध्ययन प्रकि्रयामा छन् । पछिल्लो समयमा मिडियाहरुले पनि बजारको अवस्थाबारे जानकारी दिइरहेका हुन्छन् ।लगानकर्ताले सामान्य बजार अवस्था बुझे पनि भित्री चलखेल हुन्छ भनिन्छ । यसलाई कसरी बुभुने चलखेल नहुने बजार हँुदैन । हामीमा एउटा सीमित समूह छ । यसले चाहेको समयमा मूल्य घटबढ गराउँछ भन्ने भ्रम छ त्यसलाई सत्य मान्न सिकंदैन । अहिलेको अवस्थामा झन कठिन छ बजारमा लगानीकतर्ँको संख्या बढेन गएको छ । थोरै लगानीकर्ता सीमित बजार हुन्थ्यो भने कम्पनीको संख्या लगानीकर्ता बढेर गएको अवस्थामा यो सम्भव छैन । कुनै निश्चित सेयरलाई छोटो समयका लागि तलमाथि गराउन सकिएला तर सधंैको लागि यो सम्भव हुँदैन् । कस्तो किसिमको चलखेल भनेर अहिलेसम्म कसैले भन्न सकेको छैन । समग्रमा सेयरमा लगानी गर्नु अगाडि अध्ययन लगानी गर्नुपर्दछ ।
बैंक तथा वित्तीय संस्थादेखि बाहेक अन्य कम्पनीको वित्तीय अवस्थालाई कसरी विश्वास गर्ने ?
बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरु अन्य कम्पनीको तुलनामा पारदर्शी छन् । अन्य कम्पनीमा युनिलिभरदेखि बाहेकको अरुको पत्ता लगाउन सक्ने स्थिति छैन ।सेयर बजारको सन्तुलित विकासको लागि के कस्ता उपाय हुन सक्दछन् सेयर बजारको सन्तुलित विकासका लागि बैंक तथा वित्तीय संस्थाबाहेक वास्तविक क्षेत्रको पनि प्रवेश हुनुपर्दछ । स्टक एक्सचेन्जको तर्फबाट पनि केही काम गर्नुपर्ने देखिन्छ । अहिले सेयरको मात्र कारोबार हुन्छ बाहिरको बजारमा अन्य वित्तीय औजारको पनि कारोबार हुने गर्दछ । यसले लगानीकर्तालाई बिकल्प प्रस्तुत गर्दछ । यसले सेयरको मुल्य महंगो भयो भन्छौ यस कुरालाई पनि निस्क्रिय पार्न मद्दत गर्दछ । नियामक निकायबाट असल अनुगमनको कुरा पनि आउँछ ।नयाँ स्टक एक्सचेन्जको चर्चा चलिरहेको बेला यसको औचित्य कति देख्नुहुन्छ यसबारे धितोपत्र बोडर्ंले अध्ययन गरिरहेको छ । अहिलेको बिश्वब्यापी लहर हेर्दा थप स्टक एक्सचेन्जको आवश्यकता देखिदैन् । भारतमा २३ वटा स्टक एक्सचेन्ज थिए सुरुसुरुमा नजिकैको चिनेजानेको कम्पनीमा लगानी गर्न चाहन्थे तर अहिले त्यस्तो छैन । सुचना प्रबिधीको बिकासले जुनसुकै ठाउमा बसेर सेयर किनबेच गर्न सकने अवस्था आएको छ । यस्तो अवस्थामा स्टक एक्सचेन्जको संख्याले त्यति महत्व राख्दैन् । ठुलो बजारमा चलखेल गर्ने अवसर कम हुन्छ । हामी कहाँ दुइवटा स्टक एक्सचेन्ज भयो भने बजार खण्डिकरण हुन्छ कम्पनी र लगानीकर्ता दुबै बिभाजित हुन्छन् । यस्तो स्थितीमा बजारलाई समायोजन गरेर जान अप्ठ्यारो हुन्छ । त्यसकारण अर्को स्टक एक्सचेन्जको आवश्यकता छैन् ।
नयाँ स्टक एक्सचेन्ज आएपछि काम अझ छिटो हुदैन र ?
यो अर्को भ्रम हो । एउटा मात्र स्टक एक्सचेन्ज मात्र भएको कारणले ढिलाई भएको होइन् । हाम्रो प्रचलित नीति नियम ब्यापार गर्ने पद्धतिको कारणले गर्दा ढिलो भएको हो ।
नयाँ स्टक एक्सचेन्ज र केन्द्रीय निक्षेप प्रणाली कुन उपयुक्त छ ?
केन्द्रीय निक्षेप प्रणाली उपयुक्त बिकल्प हुन सक्छ । अहिलेको ढिलाईलाई निराकरण सगर्न यस्ले मद्दत गर्दछ । बजारको फैलावट पनि बढी हुन्छ त्यस हिसाबले केन्द्रिय निक्षँेप प्रणाली रोज्नुपर्दछ । नीति निर्मातालाई एउटा मात्र स्टक एक्सचेन्ज भएर ढिलाई भएको भन्ने भए सीडीएस ल्याउनु उपयुक्त हुन्छ । नयाँ स्टक एक्सचेन्ज खोल्न खोज्नुको कारण चाहि के होला वहाँहरु ब्यबसायिक ब्यक्तिहरु हुनुहुन्छ ब्यबसायीले नाफा खोज्दछन् त्यसका लागि लगानीको क्षँेत्र खोजिरहनु भएको छ । नेपाल स्टक एक्सचेन्जले बार्षिक करिब १२ करोड आम्दानी गरिरहेको कारण वहाँहरुले त्यो संभावनालाई हेर्नु भएको हुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा यस क्षँेत्रमा आउन खोज्नु स्वभाबिकै हो ।
दुईवटा स्टक एक्सचेन्ज उपयुक्त छ कि छैन ?
नेपालमा दुइवटा स्टक एक्सचेन्ज चल्न सक्छ भने धितोपत्र बोर्डबाट पनि औपचारिक रुपमा कुरा आएको छ । मिडियाहरु पनि आएको छ तर कहिलेसम्म नाफामा चल्न सक्छ भन्ने प्रश्न उठ्दछ । किनकी संसारभरी लागत घटाएर तरलता बढाउनु पर्दछ भन्ने आवाज उठिरहेको छ तर दुइवटा एक्सचेन्ज हुदा यी कुरा असम्भब हुन्छ ।एउटाको कारोबार कागजी र अर्कोको बिद्युतीय माध्यम भए तालमेल कसरी मिल्छ अर्को स्टक एक्सचेन्जको पक्षमा तर्क गर्नेहरुले यहि तर्क गरिरहेका छन् । मलाई यो तर्क त्यति बलियो लाग्दैन किनकी अहिले कागजी कारोबार हुनुको कारण नियमको अभाव हो । अर्को स्टक एक्सचेन्जले नियम नभएकै अवस्थामा सीडीएस ल्याएर चुस्त सेवा दिन सक्तैन । त्यो स्टक एक्सचेन्जले दिन सक्ने अवस्थामा नेप्सेले पनि दिन सक्छ ।नेपाल स्टक एक्सचेन्जलाई निजीकरण गरे अर्को स्टक एक्सचेन्ज आवश्यक छैन नेप्से सरकारको अधिनमा रहदाको बुध्यता पनि छन आफुले स्वतन्त्रतापुर्बक निर्णय लिन निजी कम्पनीलाई जस्तो सजिलो छैन् । सकारात्मक पक्ष के छ भने नेप्से निजीकरण र सीडीएस दुबैमा जादैछ । हामीले निजीकरणको मोडल दुईवर्ष अघि नै प्रस्तुत गरिसकेका छौ ।

समाप्त