रमेश घिमिरे
मौदि्रक अर्थशास्त्रीका रुपमा चिनिएका नवनियुक्त गभर्नर डा। युवराज खतिवडाको अध्ययन भने चण्डी र गीतापाठबाट प्रारम्भ भएको थियो । उनी अर्थशास्त्री मात्र होइनन् समाजशास्त्री पनि हुन् । अर्थशास्त्र र समाजशास्त्रको संयोजन गरेर उनले राष्ट्रिय योजना आयोगमा कार्यरत रहँदा र सरकारले गठन गरेका विभिन्न समितिमा रहेर तदर्थवादमा चलेको राज्यसंयन्त्रलाई प्रगतिको बाटोमा धकेल्ने प्रयास गरिसकेका छन् । अध्ययन सकेपछि विभिन्न क्षेत्रमा जागिरको अवसर पाएका खतिवडाले पदीय मर्यादाअनुसार उच्च पद छाडेर नेपाल राष्ट्र बैंकको सहायक अधिकृत पद छानेका थिए । हाल विभिन्न निकायमा नेतृत्वदायी भूमिकाको अवसर पाएका खतिवडाले पुनः पदीय मर्यादाअनुसार तुलनात्मक रुपले तल्लो मर्यादाको गभर्नर नै रोजेका छन् । वित्तीय क्षेत्र मात्र नभई समग्र अर्थतन्त्र समस्यामा परेको चर्चा भइरहेका वेला दुवै विषयमा दख्खल रहेका डा। खतिवडाले सरकारको मुख्य आर्थिक सल्लाहकार नेपाल राष्ट्र बैंकको कार्यकारी प्रमुखको जिम्मेवारी पाएका छन् । िसंगो समाजको आर्थिक रुपान्तरण कसरी गर्ने भन्ने विषयमा बहस चलिरहेका वेला नागरिकसमक्ष वित्तीय पहुँच पुर् याउन आवश्यक नीति तय गर्ने जिम्मेवारी सम्हाल्न पुगेका छन् खतिवडा । अन्य क्षेत्रको जति विकास गरे पनि सर्वसाधारणमा बैंकिङ प्रणालीको पहुँच नपुराएसम्म दिगो विकास हुन नसक्ने निष्कर्षमा स्पष्ट खतिवडाले आपुनो कार्यकालमा सोही कुरालाई प्राथमिकता दिने बताएका छन् ।
नेपाल राष्ट्र बैंक विश्व बैंक र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोषको सल्लाहमा मात्रै चलेको छ आपुनो ठोस दृष्टिकोण बनाउन सकेको छैन भन्ने आरोप लाग्दै आएको छ । राष्ट्र बैंकले अब त्यस्ता दातृ निकायको सिद्धान्त परिमार्जन गर्ने र आपुनो सिद्धान्तमा दातालाई सहमत गराएर उदाहरण प्रस्तुत गरिसकेका व्यक्तित्वलाई आपुनो नेतृत्वमा पाएको छ । खतिडाले विद्यावारिधि गर्दा तयार गरेको शोधपत्रमाथि दाताले तत्काल विश्वास गरेनन् विश्व बैंक र मुद्राकोषलाई विश्वासमा लिन उनले चार वर्ष पर्खनुपर् यो । त्यतिखेर पश्चिमाहरु मुद्राप्रदायबाट मूल्यवृद्धि पूर्ण नियन्त्रण गर्न सकिन्छ भन्नेमा विश्वास गर्थे । तर खतिवडाले त्यो सिद्धान्त अपूरो भएको तथ्य प्रस्तुत गरे । सन् १९६५ देखि १९९० सम्मको तथ्यांकको अध्ययनका आधारमा उनले विदेशी विनिमय दर र छिमेकी मुलुकको मूल्यदरले मूल्यवृद्धिलाई असर पर्ने निष्कर्ष निकाले । नेपालको खुला सिमानाको कारण वरिपरिको विनिमय दरले यहाँको मूल्य बढ्ने वा घट्ने हुन्छ । साथै मैदि्रक नीतिले शोधनान्तर स्थितिलाई प्रभाव पार्छ भन्ने उनको शोधले पत्ता लगायो । मुद्राप्रदाय बढी हुँदा आयात बढ्ने र विदेशी मुद्रा सिाचति घट्ने गरेको तथ्य उनले उजागर गरे ।
यस्तै जतिखेर दाताको सु´ाबमा वित्तीय क्षेत्र सुधार कार्यक्रम लागू गरियो त्यतिवेला खतिवडा राष्ट्र बैंकमै कार्यरत थिए । सुधारको नाममा नेपाल बैंक लिमिटेड र राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकको वित्तीय अवस्था सन्तुलित बनाउने र केन्द्रीय बैंकको क्षमता बढाउने दाताको प्रस्ताव थियो । तर खतिवडाले त्यतिखेर भने ुयस्तो सानो क्षेत्रको सुधारले मात्र हुँदैन सर्वसाधारण सबैलाई वित्तीय पहुँच पुर् याउनेगरी पुनस्रंरचना कार्यक्रम लागू गर्नुपर्छ ।ु त्यतिखेर दाताहरु खतिवडाप्रति आक्रोशित भए । ुउनीहरुले मसँग रिसाएर केन्द्रीय बैंकमा सुधार विरोधीको बाहुल्य छ भनेर आरोप लगाएु खतिवडा भन्छन् ुमैले पाँच वर्षअघि भनेको कुरा दाताले बल्ल भन्न थालेका छन् वित्तीय पहुँच त बढाउनैपर्छ भनी ।ु
विश्वविद्यालयमा अर्थशास्त्र पढेका उनले जागिरको सिलसिलामा समाजशास्त्रको पनि धेरै अध्ययन गरे । संयुक्त राष्ट्रसंघका तर्फबाट एसिया प्रशान्त क्षेत्र ३५ मुलुकको आर्थिक सल्लाहकारको जिम्मा पाउँदा उनी पुगनपुग २० मुलुक पुगे । युएनडिपीको तीनवर्षे जागिरमा उनले समाजशास्त्र सिक्ने मौका पाएका हुन् । उनको अनुभवमा ुराष्ट्रसंघले सामाजिक न्यायलाई बढी महŒव दिन्छ तर साधनबारे उसको विश्लेषण गहकिलो छैन ।ु राष्ट्रसंघबाट समाजशास्त्र सिकेका खतिवडाको अर्थशास्त्रले राष्ट्रसंघको नीतिमा रहेको सो खाली ठाउँ पूर्ति गर्न सहयोग गर् यो । राष्ट्रिय योजना आयोगको सदस्य हुँदै उपाध्यक्षसम्म भएका डा। खतिवडा भन्छन् ुयोजनाकार बन्न अर्थशास्त्रीले अनिवार्य रुपमा सामाजशास्त्र बुझ्न आवश्यक छ ।ु अर्थशास्त्री सामाजशास्त्री मात्र नभई दर्शनशास्त्री बन्न आवश्यक देखिएको उल्लेख गर्दै उनी भन्छन् ुहामी नेपाली भने अर्थशास्त्रको कोरा सिद्धान्तको कुरा गरेर बसिरहन्छाँै अनि तिनै अर्थशास्त्री ठूला योजनाकार भनेर गनिन्छन् ।ु विकासका लागि अर्थशास्त्र फाउन्डेसन कोस्र मात्र हो भन्ने उनको विश्वास छ । न अर्थशास्त्रले मात्र विकास गर्न सक्छ न त समाजशास्त्र एक्लैले । ुअर्थशास्त्रले तर्कविहीन कुरा गर्न दिँदैन । समाजशास्त्र पढेर साधन र स्रोत कहाँबाट आउँछ भन्ने थाहा नहुँदा व्यावहारिक पक्षमा पुग्न सकिँदैनु उनको कथन छ ुअर्थशास्त्रीमा मानवसंवेदना हुँदैन । जब दुईवटाको संयोजन हुन्छ त्यो व्यक्ति मात्रै व्यावहारिक योजनाकार हुन्छ ।ु अब आपुनो प्रत्यक्ष जिम्मेवारी वित्तीय क्षेत्रको सुपरीवेक्षण मात्र भए पनि परामर्शदाताका रुपमा सरकार र राष्ट्रिय योजना आयोगलाई निरन्तर सहयोग गर्ने उनको उद्देश्य छ ।
०१३ साउन ३० गते दुर्गम ताप्लेजुङको लिम्बू बाहुल्य गाउँ फुङलिङमा किसान परिवारमा जन्मिएका खतिवडाले ब्राह्मण चलनअनुसार अक्षर चिनेपछि धर्मशास्त्र अध्ययन सुरु गरेका थिए । साथै उनले औपचारिक शिक्षा पनि लिन थाले । स्थानीय स्कुलमा प्राथमिक शिक्षा रुख र सानो कटेरोमुनि दुःख-सुखले छिचोलेका खतिवडाले गभर्नर बन्दासम्म भड्किलो र विलासी जीवन बिताएका छैनन् । काठमाडौंको विशालनगरमा उनको घरको पहिचान हो- वरिपरिका तुलनामा सबैभन्दा सानो र सजावट नभएको पुरानो घर । उनले घरमा नोकर-चाकर राखेर सुखसयल भोग गरेका छैनन् । जिम्मेवारी लिएपछि समाजमा परिवर्तनको छाप पार्नुपर्छ भन्ने उच्च विचार लिएका उनको जीवन भने निकै सादा छ ।
सात कक्षा उत्तीर्ण गरेपछि खतिवडा परिवार तराईमा बसाइँ-सराइ सरेको थियो । ´ापाको बुधबारेबाट उनले ०२८ मा प्रवेशिका परीक्षा उत्तीर्ण गरे । प्रथम श्रेणी आउँछ र विज्ञान पढेर डाक्टर बनुँला भन्ने आकांक्षु उनमा रहेछ तर एसएलसीमा केही अंकले प्रथम श्रेणी पुगेन । निम्न-मध्यमवर्गीय भएकाले कृषिमा लाग्नुपर्ने बाध्यताले गर्दा उनको परिवारमा उनीबाहेक कसैले प्रवेशिकासम्म अध्ययन गर्ने अवसर पाएनन् । युवराजले पढेर जागिर खाने र भाइले खेतीपाती हेर्ने घरसल्लाह भएअनुसार उनले एसएलसीसम्म पढ्ने सौभाग्य पाएका थिए ।
उनका सामु एसएलसीपछि कलेज पढ्ने कि नपढ्ने भन्ने दोधारे स्थिति फेरि आयो । आर्थिक अवस्था कमजोर थियो बुबाले अब खेतीको जिम्मा युवराजले लिनुपर्छ भन्ने सोच बनाए । उनीहरुको आठ बिघा खेत थियो जसमा आफैँले श्रम गर्नुपथ्र्यो । अनि युवराज मज्जाले खेत जोत्ने र उब्जनी बढाउने काममा लागे । त्यसैबीच ०२९ मा १७ वर्षको उमेरमा उनको विवाह भयो । सानै उमेरमा विवाह गर्नुपर्ने उनको बाध्यता थियो- आमा बिरामी भइरहने हुनाले घरायसी काममा सहयोगको खाँचो पूर्ति गर्न । १९ वर्षसम्मको उमेर उनले त्यसरी नै बिताए । त्यसपछि भने उनलाई उच्चशिक्षा पढ्ने इच्छा तीव्र भयो । घरबाट पूरा सहमति नलिई विद्रोह गरेर उनी निस्के । टाठो विद्यार्थी भएकाले उनले स्कुल पढ्दा नै ट्युसन पढाएर कमाएको केही पैसा बचत गरेका रहेछन् । त्यही पैसा बोकेर उनी भद्रपुरस्थित मेची क्याम्पस पुगे । उनी आइएको प्रवेश परीक्षामा प्रथम भए । उनलाई एसएलसीको नतिजामाथि शंका लागिरहेको थियो किनकि उनीभन्दा कमजोर विद्यार्थीको बढी अंक आएको थियो । आइए प्रवेश परीक्षापछि उनी आपुनो हाइस्कुल शिक्षा कमजोर रहेनछ भन्नेमा ढुक्क भए । तयारीविना नै प्रथम भएपछि उनमा पढेर केही गर्न सक्छु भन्ने आँट आएछ । आइए पढ्न उनले छात्रवृत्ति पाए । पछि घर सल्लाह पनि मिल्यो र घरबाट समेत आर्थिक सहयोग आउन थाल्यो । उनले साइन्स पढ्न नपाएपछि अंग्रेजी पढ्ने सोच बनाएका थिए । तर एउटा साथीले ुतिमीलाई हिसाब आउँछ अर्थशास्त्र पढु भनेछन् । डा। खतिवडा सम्´न्छन् ुसंयोगले तत्कालको पाँच मिनेटको निर्णयले म यो स्थितिमा आएको हुँ ।ु बिए पनि उनले सोही क्याम्पसबाट उत्तीर्ण गरे ।
एमए पढ्न अलि बढी पैसा चाहिने भएकाले उनको पढाइ फेरि दोधारमा पर् यो । उनले छात्रवृत्तिको रकम अलिअलि जोगाएर राखेका थिए । त्यतिखेरसम्म घरमा उनीबारे राम्रो कुरा पुगेपछि बुबाले पनि ु२÷३ वर्ष दुःख गर्छु तैंले पढ्ु भने । कीर्तिपुर त्रिविबाट उनी एमएमा भने दोस्रो भए उनलाई किशोर गुरुघरानाले जितेका थिए । उत्कृष्ट विद्यार्थीले स्वतः प्रध्यापनको जागिर पाउने व्यवस्थाअनुसार ०३८ मा उनले महेन्द्र मोरङ विराटनगरमा एमएसम्मलाई पढाए । यता राष्ट्र बैंकले पनि त्रिविमा पहिलो र दोस्रो हुनेलाई अस्थायी जागिरको आह्वान गर् यो । एक वर्ष प्राध्यापनपछि उनी राष्ट्र बैंक आए । सहायक अनुसन्धान अधिकृतमा अस्थायी नियुक्ति पाएका उनी प्रतिस्पर्धाबाट स्थायी भएका हुन् । उनले लोकसेवा आयोगबाट शाखा अधिकृतमा पनि नाम निकाल्न सफल भएका थिए । राष्ट्र बैंकमा पाँच वर्षको जागिरपछि पिएचडी गर्न उनी भारत गए । दिल्ली स्कुल अफ इकोनोमिक्सबाट तीन वर्षमा मौदि्रक अर्थशास्त्रमा पिएचडी गरे । उनी ०४८ ०५३ र ०५८ मा बढुवा भई कार्यकारी निर्देशकसम्म पुगे । ०५९ मा सरकारले उनलाई काजमा योजना आयोगको सदस्य बनाएको थियो । तीन वर्ष योजना आयोगमा काम गरेपछि उनी गभर्नरको सल्लाहकारका रुपमा राष्ट्र बैंकमा कार्यरत रहे । ०६२ मा राष्ट्र बैंकबाट अवकाश पाएपछि उनी संयुक्त राष्ट्रसंघको एसिया प्रशान्त क्षँेत्रका लागि आर्थिक सल्लाहकारका रुपमा विश्वव्यापी प्रतिस्पर्धाबाट छानिए ।
राजनीति र खतिवडा
सात कक्षा पढ्दादेखि नै उनलाई समाजको वातावरणले प्रगतिशील विचारधारातर्फ डोर् याइसकेको थियो । उनी सोही विचारधारामा अडिग छन् तर सकि्रय रुपमा राजनीतिमा कहिले पनि लागेनन् । संयोगको कुरा ०३६ ०४६ र ०६२ का आन्दोलनमा उनी काठमाडौंमा रहेनन् । जनमतसंग्रह हुँदा उनी हुम्लामा जनआन्दोलन हुँदा भारतमा र जनआन्दोलन-२ हुँदा श्रीलंकामा थिए । ०४६ को आन्दोलनअघि मनमोहन अधिकारी र आन्दोलनपछि मदन भण्डारीसँग उनको भेट भएको थियो ।
गभर्नरको चर्चा
उनी नेकपा एमालेको तेस्रोपटकको सिफारिसमा मात्र गभर्नर बन्न सफल भएका हुन् । अहिले पनि उनी सहजै गभर्नर भएनन् । एमालेले उनलाई गभर्नर बनाउन कांग्रेसका विभिन्न सर्त मान्नुपरेको छ । तत्कालीन कांग्रेस प्रजातान्त्रिक र एमाले गठबन्धन सरकारको वेला प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाले आपुूमाथि अन्याय गरेको खतिवडा बताउँछन् । पछि माओवादी र एमालेको गठबन्धन सरकारको पालामा विजयनाथ भट्टराईलाई पदमुक्त गरिएपछि एमालेले उनलाई गभर्नर बनाउने प्रयास गर् यो । तर अर्थमन्त्री डा। बाबुराम भट्टराईले नमानेपछि उनी कोलम्बो फर्किए । राष्ट्रसंघको जागिरमा धेरै समय नबिताउने बरु नेपाल आएर कुनै संस्थामार्फत काम गर्ने इच्छा जागिरहेका वेला उनलाई प्रधानमन्त्री माधवकुमार नेपालले योजना आयोगको उपाध्यक्ष बनाए । पुनः गभर्नर विजयनाथ भट्टराईको पदावधि सकिएपछि प्रधानमन्त्री नेपालको पहलमा उनी गभर्नर नियुक्त भए । ुम पहिलोपटक साँच्चै गभर्नर हुन चाहेको थिएँ दोस्रो र तेस्रोपटक मेरो उत्कट इच्छा होइनु उनी भन्छन् ुदोस्रोपटक पहिले अन्याय परेको हुनाले क्षतिपूर्ति दिने भन्ने कुरा आएको थियो भने अहिले पनि गभर्नर नियुक्ति हुने दिनसम्म म आगामी योजनाको मस्यौदा निर्माणमा व्यस्त थिएँ ।ु
०५१ मा एमाले सरकारले बनाएका योजनामा डा। खतिवडाको योगदान थियो जुन योजना अहिलेसम्म मुलुक सुहाउँदो विकास मोडलको रुपमा चर्चा हुने गर्छन् । उनी निर्माण आयोजना हेरेर योजना असफल भयो भन्ने निष्कर्षसँग सहमत छैनन् । ुसामाजिक विकासको पाटोलाई नहेरी सडक र हाइड्रोपावरको कुरा मात्र हेरेर विकासको मूल्यांकन हुन सक्दैनु खतिवडा भन्छन् ।
नेपालको निजी क्षेत्रलाई हेर्ने उनको दृष्टिकोण दातृ निकायसँग धेरै अन्तर छ । उनी भन्छन् ुदातृ निकायले उनका देशमा दुई सय वर्ष इतिहास बोकेको निजी क्षँेत्रको कुरा ल्याएर यहाँ जोड्न मिल्दैन ।ु यहाँ निजी क्षेत्र भर्खर उदाउँदो र अपरिपक्व चरणमा रहेको उनको निष्कर्ष छ ।
साहित्य रुचि
टेबलमा बसेर कहिल्यै नपढ्ने उनको बानी छ । ‘बेडमै बसेर पढ्छु,’ उनी भन्छन् । नेपाली लोकगीत मन पराउने खतिवडालाई बद्री पंगेनीको ‘जनताको लोकतन्त्र आएको छैन है’ भन्ने गीत मन पर्छ । मदनकृष्ण श्रेष्ठ र हरिवंश आचार्यका समाजलाई सन्देश दिने सिरियल पनि उनले हेर्ने गरेका छन् । उनले रुचाएका नेपाली लेखकमा कर्ण शाक्य, जगदीश घिमिरे, स्वर्गीय बिपी कोइरालालगायत हुन् । चर्चित व्यक्तित्वका आत्मवृत्तान्त बढी पढ्ने उनको कविता र खण्डकाव्य अध्ययनमा पनि उत्तिकै रुचि छ । भूपि शेरचनको कविताबाट प्रभावित खतिवडाले पनि केही कविता त लेखे, तर प्रकाशन गरेनन् ।
पुरस्कार पाउने उद्देश्यले कविता लेखेका खतिवडाले पहिलो कविताबाट भने कुटाइ र गाली खानुपरेको थियो । आठ कक्ष्ाँमा संस्कृत पढाउने गुरुले खराब काम गर्नेमाथि आप्mनो विचार लेख्न भनेछन् । सात कक्षाबाटै प्रगतिशील विचारबाट प्रभावित उनले आप्mनै स्कुलका शिक्षकको तास खेल्ने र रक्सी खाने बानीप्रति ‘म रुचाउन्न“’ शीर्षात्मक कविता लेखे । कतिखेर नाम बोलाऊलान् र कविता वाचन गरौ“ला भनेर पर्खेका उनको सबै प्रतियोगीको पालो सकि“दा पनि नाम बोलाइएन । त्यसबारे शिक्षकस“ग कविताबारे जिज्ञासा राखेपछि उनलाई कार्यालयमा लगियो । ‘त्यसपछि त्यहा“ मलाई हात थाप् भन्दै काठको चिर्पटले दुईपटक पिटे र हाम्रोबारे कविता लेख्छस् भनेर माफी मगाए । त्यसपछि धेरै समय कविता लेखिन“,’ उनी सम्झिन्छन् । उनलाई जीवनमा पहिलो र अन्तिमपटक शिक्षकले पिटेको त्यही वेला हो ।
